بنابر نقل محدث نوری، در 17 رمضان سال ۳۹۳ هجری قمری به دستور حضرت صاحب الامر(عج)، مسجد مقدس جمکران بنا شد.

یکی از مهمترین پایگاه شیعیان شیفته و عاشقان دل سوخته حضرت بقیه الله، ارواحنا فداه، در ایران، مسجد مقدس جمکران، در شش کیلومترى شهر مذهبى قم است. مطابق آمار، همه ساله، بیش از پانزده میلیون عاشق دل باخته، از سر تا سر میهن اسلامى و جهان، در این پایگاه معنوى، گرد مى آیند، نماز تحیّت مسجد و نماز حضرت صاحب الزمان، عجل الله تعالی فرجه الشریف، را در این مکان مقدس به جاى می‌آورند، استغاثه مى کنند، نداى «یا بن الحسن» سر مى دهند، از مشکلات مادّى و معنوى خود سخن مى گویند، با دلى خونبار، از طولانى شدن دوران غیبت، شکوه ها مى کنند.

گزارش تاریخی ساخت مسجد جمکران

در برخى از منابع تاریخى و حدیثى چنین آمده که در سال 393 ق، شخصى به نام حسن بن مسلم جمکرانى از جانب امام زمان علیه السلام مأمور به ساختن این مسجد می شود. چنان که مأمور می شود تا مردم را براى رفت و آمد به این مکان، تشویق و ترغیب کند.

تفصیل این ماجرا، بر اساس کتاب “جنه المأوى” محدث نورى چنین است:

شیخ فاضل حسن بن محمّد بن حسن قمّى، معاصر شیخ صدوق در کتاب “تاریخ قم” نقل کرده از کتاب “مونس الحزین فى معرفه الحقّ و الیقین” از مصنّفات شیخ ابى جعفر محمّد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) به این عبارت باب «بناى مسجد جمکران از قول حضرت امام محمّد مهدى- علیه صلوات اللَّه الرحمن-»، سبب بناى مسجد مقدّس جمکران و عمارت آن به قول امام علیه السلام این بوده است که شیخ عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانى- رحمه اللَّه علیه- مى گوید که: من شب سه شنبه هفدهم ماه مبارک رمضان سنه ثلاث و تسعین در سراى خود خواب بودم که ناگاه جماعتى به در سراى من آمدند. نصفى از شب گذشته، مرا بیدار کردند گفتند: برخیز و طلب امام محمّد مهدى صاحب الزمان- صلوات اللَّه علیه- را اجابت کن که تو را می خواند. و … .

نماز مسجد جمکران

مطابق نقل فوق، که به مختصر ذکر گردید، امام زمان به حسن بن مثله می‌فرماید: «به مردم بگو به این مکان رغبت کنند و آنرا عزیز دارند و چهار رکعت نماز در آن گذارند. در دو رکعت اول، که به نیت نماز تحیت مسجد است، در هر رکعت آن، یک حمد و هفت بار سوره (قل هو الله احد) خوانده می‌شود و در حالت رکوع و سجود هم هفت مرتبه ذکر، تکرار شود.»

و در دو رکعت دوم، به نیت دو رکعت نماز امام زمان (عج) سوره حمد را شروع و آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را صد بار تکرار می‌کند و بعد از آن بقیه سوره حمد را خوانده و سوره (قل هو الله احد) را یک بار قرائت می‌کند و به رکوع رفته و ذکر (سُبحانَ رَبّی العَظیمِ و بِحَمدِهِ) هفت مرتبه و سپس به سجود رفته و ذکر (سُبحانَ رَبّی الاَعلی و بِحَمدِهِ) را نیز هفت مرتبه تکرار می‌کند. رکعت دوم را نیز به همین ترتیب می‌خواند، پس از سلام نماز یک بار (لا اله الا الله) گفته و به دنبال آن تسبیحات حضرت زهرا (ع) خوانده شود و بعد از آن به سجده رفته و صد بار صلوات بفرستد.(1)

شایان ذکر است مشابه دستور این نماز، در دو جاى دیگر آمده است. نخست در نماز حاجتى که از ناحیه مقدسه وارد شده و مرحوم طبرسى در کتاب کنوز النجاح آن را آورده است و سید ابن طاووس در مهج الدعوات (ص 351) از آن نقل می کند و این دعا مربوط به عصر غیبت صغری است. و دومین مورد، در کتاب جمال الاسبوع سید بن طاووس، ذکر شده است، با این فرق که در دستور مسجد جمکران، چون مسجد بوده، دستور خواندن نماز تحیّت مسجد نیز داده شده است.(2)

مستندات تاریخی و حدیثی مسجد جمکران

منابعى که امروزه در اختیار می باشد و این گزارش ساخت مسجد جمکران به دستور امام عصر را روایت کرده اند، عبارت‌اند از:

1. جنّه المأوى(3) و نجم الثاقب(4)، حاجى حسین محدّث نورى (م 1320 ق).

محدّث نورى، در این دو کتاب، این حدیث را از مخطوطات سیّد نعمه اللَّه جزایرى نقل می‌ کند که وى آن را از ترجمه فارسى تاریخ قم و تاریخ قم، آن را از کتاب مونس الحزین فى معرفه الحق و الیقین شیخ صدوق روایت کرده است.

2. أنوار المشعشعین فى تاریخ قم و القمیین،(5) شیخ محمّد کچویى (م 1335 ق).

نویسنده، این حدیث را از کتاب خلاصه البلدان نوشته سیّد محمّد بن محمّد بن هاشم رضوى قمى و وى آن را از مونس الحزین شیخ صدوق روایت کرده است.

به جز این دو منبع، مصدر مکتوب کهن دیگرى در اختیار نیست که این گزارش در آن ثبت شده باشد. سایر آثار، از این دو کتاب نقل کرده ‌اند و بدانها نسبت مى دهند. اینک چند نکته در این زمینه مطرح می شود:

بررسى اعتبار منابع مسجد جمکران

1. از شیخ صدوق کتابی به نام “مونس الحزین” هم اکنون، موجود نیست؛ بلکه در کتب فهارس نیز چنین اثرى به شیخ صدوق منسوب نشده است. مگر آن که مراد از این کتاب، مونس الحزین نگاشته ابن فتّال نیشابورى باشد.). گفتنى است ابن فتّال نیشابورى (م 508 ق) کتابى به نام مونس الحزین داشته (که البته اکنون مفقود است) و احتمال دارد نام ایشان با ابن بابویه صدوق اشتباه شده باشد.

2. کتاب “تاریخ قم” به زبان عربى بوده و نویسنده ‌اش حسن بن محمّد بن حسن قمّى معاصر شیخ صدوق است. متن اصلى این کتاب نیز هم اکنون موجود نیست.

3. البته کتاب “تاریخ قم” در سال 865 ق توسط حسن بن على بن حسن عبد الملک قمّى به فارسى ترجمه شده که موجود است؛ ولکن تنها چند فصل آن به جاى مانده است و داستان جمکران در متن حاضر، موجود نیست. البته به سبب نقص کتاب، نمی‌ توان ادّعاى عدم وجود داستان جمکران در کلّ کتاب را مطرح کرد.

4. دست خط هاى سیّد نعمت اللَّه جزایرى از تاریخ قم که محدّث نورى از آن نقل کرده، مفقود است و این داستان در آثار فراوان حدیثى سیّد نعمت اللَّه جزایرى که اینک در دسترس است، وجود ندارد.

5. کتاب خلاصه البلدان سیّد محمّد رضوى نیز مفقود است و معلوم نیست وى به چه سندى این داستان را از کتاب مونس الحزین نقل کرده است.

6. در این گزارش، سال وقوع داستان، 393 ق ذکر شده است و داستان از کتاب شیخ صدوق که در سال 381 ق فوت کرده منقول است؛ یعنى وقوع داستان، دوازده سال پس از فوت نویسنده کتاب مونس الحزین است. البته برخى از محقّقان، از جمله آیه اللَّه شبیرى زنجانى، به این ایراد پاسخ داده و گفته ‌اند که شاید در این نقل، تسعین با سبعین، اشتباه شده است؛ یعنى نقل کتاب تاریخ قم 373 قمرى بوده است که شش سال قبل از فوت شیخ صدوق می‌ شود (ماهنامه پاسدار اسلام: ش 385- 386 ص 20).

7. اعمال مسجد جمکران در هیچ یک از کتب ادعیه و مزار کهن، از قبیل: کامل الزیارات، مصباح المتهجّد، و کتب سیّد ابن طاووس، کفعمى و ابن فهد حلّى مذکور نیست.

8. همچنین محدّثان بزرگى چون علّامه مجلسى و سیّد هاشم بَحرانى در کتب خود- که دایره المعارف حدیث شیعه اند- به این روایت اشاره ‌اى ندارند.

9. نیز نام این مسجد در کتب کهن تاریخى بویژه در کتاب نقض عبدالجلیل رازى (ق 6 ق) که به گزارش مساجد و مدارس قم، اهتمام داشته، موجود نیست. اوّلین گزارشى که از این مسجد در دست ماست، مربوط به نسخه‌ اى از کتاب خلاصه التواریخ است که نویسنده در ضمن وقایع سال 986 ق، نوشته است:

میر میران … چهار پنج ماه در قریه لنجرود (لنگرود) که تا شهر [قم ] دو فرسخ راه است ماند و در بعضى ایّام در مقام با احترام حضرت امام صاحب العصر و الزمان معتکف گشت.(6) از این گزارش معلوم می‌ شود که در اواخر سده دهم هجرى، این مکان به نام مقام امام زمان علیه السلام مطرح بوده است.

با این همه، چند نکته را نباید از نظر دور داشت:

1. خواندن نماز تحیت و نیز خواندن نماز امام زمان علیه السلام (7) در این مکان به عنوان مسجد، نه تنها منعى در آن نیست، بلکه مطلوب و مستحب است. برخى از بزرگان شیعه نیز بر همین بُعد تأکید داشته‌ اند. آیه اللَّه مکارم شیرازى از مراجع تقلید می‌گویند:

«من تعجب می‌ کنم از کسانى که باز هم در باره مسجد جمکران منفى بافى می کنند. ما می گوییم حسن بن مثله جمکرانی‌ای بود یا نبود؛ امّا مسجدى هست که نام امام زمان در آن برده می‌ شود و عبادتى هست که عبودیت خالص است؛ صد مرتبه «ایاک نعبد و ایاک نستعین»، چنین عبادتى چنان جذابیتى ایجاد کرده که هفته اى صدها هزار نفر و در ایام مخصوص، میلیون ها نفر به این مکان می‌ روند. کدام عقل اجازه می‌ دهد که با این چنین مرکز مؤثّرى مخالفت کنند؟ بخصوص که آن مسئله تاریخى در خواب نبوده و در بیدارى اتفاق افتاده. این مسئله را علماى بزرگ تأیید کرده‌ اند و مخالفت‌ کنندگان نباید در مقابل علما بِایستند.»(8)

2. رفت و آمد برخى از علماى گذشته چون فیض کاشانى (م 1091 ق) و فرزندش، و نیز شیخ بهایى (م 1031 ق) و محمّدتقى مجلسى (م 1070 ق) به این مسجد و در دوران معاصر رفت و آمد تعدادى از مراجع و علما به این مکان، قابل توجّه است و می‌ تواند مستند مطلوبیت انجام یافتن چنین عمل عبادى قرار گیرد.(9)

3. معجزات و کراماتى که در این سال ها در این مکان به وقوع پیوسته نیز می‌ تواند شاهدى بر توجّه امام زمان علیه السلام به این مسجد و این مکان باشد. آیه اللَّه شبیرى، از این منظر به مسجد جمکران نگریسته و فرموده است:

اگر کسى در مسئله تاریخ مسجد ایجاد شبهه کند، قضایاى مستقیم و متواتر یقینی‌ اى را که خیلى از افراد با رفتن به آن جا و توسّل پیدا کردن، مشکلات مهمشان حل شده، نمی‌ تواند انکار کند. این مسجد، مکانى است که اولیا و مقدّسین و رجال معنوى، سالیان دراز در آن جا توسّل به شخص اوّل فعلى عالم داشته ‌اند. بنا بر این، مسجد جمکران قطعاً مورد عنایت خداوند است و طبیعى است که مشکلات در آن جا حل شود. ما می‌ دانیم که خیلى از افراد به حسب ظاهر، مشکلات لاینحل داشتند و آن جا رفتند و مشکلشان حل شده است. امام خمینى رحمه الله بیمارى ‌ای داشتند که احتمال نجات از آن بعید به نظر می‌ رسید، و هنوز این خبر بین مردم منتشر نشده بود. پسر دایى ما دکتر ولایى براى رسیدگى، با یکى از وزرا آمدند و گفت: «حال ایشان وخیم است». کسى هم نمی‌ دانست که ایشان مریض شده‌ اند. ما با یکى از رفقا گفتیم که «باید برویم مسجد جمکران براى توسّل». رفتیم و الحمدللَّه خطرى که احتمال نجات از آن بعید به نظر می‌ آمد، حل شد. به هر حال، ما تجربه‌ اى این چنین در باره مسجد جمکران داریم. اشخاص دیگر هم تجربه‌ هاى مختلفى دارند.(10)

مسجد جمکران و نگاه فرهنگی

و اما در مورد مسجد سه نکته مهم، شایان ذکر است:

مسجد جمکران از نظر علمى و تاریخى

برخلاف آنچه بعضى از ناآگاهان مى‌پندارند استناد بناى این مسجد به امر حضرت صاحب الامر ـ ارواحنا فداه مربوط به یک «خواب» نیست، بلکه بیان دستور صریحى در حالت بیدارى است.

مرد صالح و پاک و با ایمانى به نام «حسن بن مثله» جمکرانى مى گوید: در شب 17 ماه مبارک رمضان سال 373 هـ.ق (بیش از یک هزار سال قبل) نصف شب بود، جمعى به در خانه من آمدند و مرا از خواب بیدار کردند و گفتند: «اجب الامام المهدى صاحب الزمان(علیه السلام) فانه یدعوک؛ دعوت امامت حضرت مهدى(علیه السلام) را اجابت کن تو را خوانده است».

او مى گوید: به خدمت حضرت رسیدم و اشاره به قطعه زمینى کردند و فرمودند: این مال ماست و مسجدى در آن بساز. سپس فرمود: به مردم بگو این مکان را گرامى بدارند و به آن توجه کنند.

آنگاه دستور دادند چهار رکعت نماز در آن بخوانند. دو رکعت نماز تحیت مسجد (با آداب مخصوص) و دو رکعت نماز که همان نماز معروف امام زمان(علیه السلام)(با آداب مخصوص آن) و در پایان این جمله را فرمودند: «فمن صلاهما فکانما صلى فى البیت العتیق; کسى که این دو نماز را بجا آورد مثل این است که در “کعبه معظمه” بجا آورده است».

این حدیث از کتاب «تاریخ قم» از کتاب «مونس الحزین فى معرفة الحق والیقین» که از تألیفات مرحوم صدوق است، نقل شده است که متن فارسى یا عربى آن (مطابق نقل صاحب الذریعة در دست بسیارى از بزرگان بوده است).

و اینکه بعضى مى گویند کتابى به نام «مونس الحزین» در ضمن کتب مرحوم صدوق یا فلان عالم بزرگ دیگر ذکر نشده، هیچ مشکلى ایجاد نمى کند، زیرا هیچ کس از مورخان نگفته اند کتابهاى مرحوم صدوق منحصراً فلان کتابها هستند.

بنابراین هنگامى که عالم بزرگى از معاصران صدوق (یعنى نویسنده تاریخ قم) این کتاب را به صدوق نسبت مى دهد، باید بپذیریم. این حدیث مشمول “احادیث من بلغ” است که در منابع معروف شیعه و اهل سنت آمده، و بزرگان فقها آن را پذیرفته اند، هر چند بعضى آن را کافى براى قصد ورود مى دانند و بعضى به قصد رجاء معتقدند (شرح این بحث علمى را جداگانه خواهیم داد).

مسجد جمکران از نظر محتوا

قطع نظر از این روایت نورانى، این مسجد بى شک یکى از مساجد باشکوه و پرارزش است.

اعمالى که در آن انجام مى شود مرکب از چهار چیز است:

الف) نماز تحیت مسجد که مرحوم صاحب جواهر آن را در جلد نهم و یازدهم مشروحاً آورده است.

و طبق این روایت به طور کامل با هفت سوره توحید و هفت مرتبه ذکر رکوع و سجود خوانده مى شود.

ب) نماز معروف حضرت ولى عصر(علیه السلام) با یکصد مرتبه تکرار آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که انسان را به اوج عظمت توحید مى رساند.

همان نمازى که علماى بزرگوارى همچون علامه مجلسى، شیخ حر عاملى، کفعمى و فضل بن الحسن الطبرسى در کتابهاى خود نقل کرده اند.

ج) تسبیح حضرت زهرا (علیها السلام) که طبق روایات از مصادیق ذکر کثیرى است که قرآن بر آن دعوت فرمود (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللهَ ذِکْراً کَثِیراً) (احزاب، 41).

عالم بزرگوار و فقیه نامدار صاحب جواهر در جلد 10، آن را برترین اذکار و بهترین تعقیبات شمرده و روایات زیادى در فضیلت آن نقل کرده است.

د) یکصد مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد آن هم در حال سجده، همان ذکر پربرکتى که روایات متواتره درباره اهمیت آن وارد شده و بعضى از بزرگان، کتاب مستقل درباره برکات صلوات بر پیامبر و اهل بیتش نوشته اند و نماز بدون آن نماز نیست.

آیا این اعمال هرگاه به قصد قربت مطلقه خوانده شود، جاى بحث دارد، حتى جمعى از فقهاى بزرگ فتوا داده اند به قصد ورود نیز مى توان خواند، همانگونه که یکى از مراجع محترم فعلى گفتند: من حاضر بودم که کسى از حضرت آیة الله العظمى بروجردى سؤال کرد، آیا مى توان اعمال مسجد جمکران را به قصد ورود انجام داد، ایشان کمى مکث کردند و فرمودند: آرى! مى توان به قصد ورود انجام داد. این در حالى است که احاطه فقهى و رجالى آن مرحوم بر کسى پوشیده نیست.

مسجد جمکران از نظر فرهنگى

مردم جهان از پیروان هر مذهب و مسلکى مى کوشند عده‌اى را هر چند یکصد نفر باشند دور خود جمع کنند و مذهب خود را تبلیغ کنند. در حالى که مسجد جمکران هر سال حدود 14 میلیون نفر را به طور طبیعى به سوى خود جذب مى کند و زمینه را براى هرگونه کار فرهنگى فراهم مى سازد.

آیا نباید خدا را بر این موهبت عظمى شکر کرد. آیا هیچ عقلى اجازه تضعیف این کانون مقدس را مى دهد؟ آیا تضعیف این کانون هدایت مشروعیت دارد؟ (منبع: +)

مسجد جمکران در نگاه امام خمینى

برخلاف شایعه‌های مبنی بر بی اعتنایی امام خمینی به مسجد جمکران، مدارک و شواهد قابل اعتماد و مستندی موجود است که نشان دهنده عنایت ایشان به این مکان مبارک می‌باشد.

در آغاز پیروزی انقلاب حضرت امام رضوان الله تعالی‌علیه تعدادی از اعضاء جامعه محترم مدرسین را مأمور رسیدگی به وضع مسجد مقدّس جمکران نمودند. این آقایان پس از بررسی همه جانبه و تبادل نظر با هیات امناء مسجد، با توجه به اهمیت این مکان مقدس پیشنهاداتی را تهیه و برای تصویب نهایی طی نامه‌ای در تاریخ 17/2/1358 به محضر حضرت امام قدس‌سره تقدیم کردند. مناسب می‌دانیم به دو فراز از نامه اشاره داشته‌ باشیم:

– با توجه به اقبال روزافزون مردم به مسجد صاحب‌الزمان در جمکران، باید حفاظت و رفاه زائران بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد و طرحهای جالب و اصلاحی بسیار کامل…به فوری با رعایت الاهم فالاهم به اجرا درآید.

– با توجه به اینکه مسجد مقدس جمکران یادگاری عظیم از حضرت ولی‌عصر-ارواحنافداه- بوده و آن سرور امر به ساختن آن مسجد و توجه شیعیان به آن نموده‌اند (طبق روایت مرحوم شیخ صدوق- رضوان‌الله‌علیه) بنابراین وقف عام محسوب شده و امر تولیت آن با حاکم شرع بوده و اداره آن زیر نظر حاکم شرع با هیاتی از عدول مؤمنین و ثقات مطلع امین و علاقه‌مند به آن جناب (ع) باید باشد، و کلیه اموال و عواید حاصله باید با حفظ مصالح مسجد دقیقا صرف عمران و توسعه و رفع نیازمندیهای آن مکان شود …

حضرت امام در ذیل این گزارش چنین مرقوم فرمودند:

بسمه تعالی؛ آنچه را حضرات آقایان مدرسین تصویب کرده‌اند، مورد تایید اینجانب می‌باشد. روح الله الموسوی الخمینی، صحیفه امام، جلد 7 ، صفحه 195.

علاوه بر این، این مکان و مسجد، مورد عنایت و توجه ویژه جانشین برحق امام خمینی و نائب امام عصر، مقام معظم رهبری بوده و توسط مقام ایشان، این مسجد، به “مکان مقدس و نورانی”(11) توصیف شده، و فرموده اند:

این مسجد مبارک و مقدس را مرکزی برای عبادت و توسل و مورد توجه “رجال الغیب” در اعصار مختلف بوده است. (منبع: +)

مسجد جمکران در نگاه آیه الله بهجت

آیه الله بهجت، در مناسبت های متعدد، بر عظمت و مقام مسجد جمکران، تاکید فرموده اند. از جمله:

شخصی از ایشان درباره اشتیاق به امام عصر و چگونگی آن پرسش می کنند. ایشان، در پاسخ دستور به مسجد جمکران و ادای نماز آن، دستور می‌فرمایند.

پرسش: این حقیر مشتاق زیارت امام عصر حضرت حجةبن‌الحسن العسکری عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف می‌باشم، از حضرتعالی تقاضا دارم که مرا دعا کنید که به این سعادت نائل شوم.

پاسخ: زیاد صلوات اهدای وجود مقدسش نمایید، مقرون با دعای تعجیل فرجش، و زیاد به مسجد جمکران، مشرف شوید با ادای نمازهایش. (منبع: +)

هر کس که براى حاجتى به مکان مقدّسى مانند مسجد جمکران مى رود، باید که اعظم حاجت نزد آن واسطه ى فیض، یعنى فَرَج خود آن حضرت را از خدا بخواهد … اصل بناى جمکران به امام زمان ـ عجّل اللّه تعالى فرجه الشّریف، منسوب است. … به صورت متعدّد، نقل کرده اند که کسانى در مسجد جمکران به حضور حضرت غائب، مشرّف شده اند. (منبع: +)

افسوس که همه برای برآورده شدن حاجت شخصی خود به مسجد جمکران می‌روند و نمی‌دانند که خود آن حضرت چه التماس دعایی از آن‌ها دارد که برای تعجیل فَرَج او دعا کنند. (منبع: +)

جمع بندی

بنابر آنچه ذکر شد، طبق برخی از نقل های تاریخی و حدیثی به نقل از کتاب نجم الثاقب محدث نوری، در ۱۷ رمضان سال ۳۹۳ هجری قمری به دستور حضرت صاحب ‌الامر(عج) مسجد مقدس جمکران بنا شد، طبق این نقل، این مسجد، بیش از یک هزار سال پیش به فرمان حضرت بقیه الله، ارواحنا فداه، در بیدارى، و نه در خواب، تأسیس گردید و اکنون، پناهگاه شیعیان و پایگاه منتظران و تجلّیگاه حضرت صاحب الزمان (علیه السلام) بوده است.

هرچند منابع تاریخی تصویر شفاف و روشنی به دست ما نمیدهند اما جدا از مستندات تاریخى مسجد جمکران به عنوان مسجد و خانه خدا و محلّ انجام دادن عبادات دینى، قابل تکریم و احترام است و رفت و آمد بدانجا و خواندن نماز حضرت قائم و انجام دادن عبادات مذهبى در آن مطلوب و مستحب است.(12) علاوه بر اینکه مسجد جمکران، مورد عنایت و توجه برخی از علماء و فقهاء بوده و نائب امام عصر، مقام معظم رهبری، بر خدمت‌گذاری و توجه این مسجد و تکریم آن، توجه ویژه ایی داشته اند و این مسجد را مورد عنایت “رجال الغیب” امام عصر، در عصرهای مختلف، دانسته اند.

————————————————

پی نوشت ها:

(1) جنّة المأوى: ص 47، بحار الأنوار: ج 53 ص 234.

(2) دانشنامه امام مهدی ج 6، ص 249.

(3) جنّة المأوى: ص 47، بحار الأنوار: ج 53 ص 234.

(4) نجم الثاقب: ص 212- 215.

(5) أنوار المشعشعین: ج 1 ص 543.

(6) دیروز و امروز قم: ص 191(به نقل از: خلاصة التواریخ: ج 2 ص 1019).

(7) دانشنامه امام مهدی، ج 6 ص 249.

(8) ماهنامه پاسدار اسلام: ش شماره 385- 386 ص 20.

(9) تاریخ قم با تحقیق: محمّدرضا انصارى قمى، ص 113.

(10) ماهنامه پاسدار اسلام: ش 385- 386 ص 20.

(11) پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، تاریخ 19/6/92.

(12) منبع: دانشنامه امام مهدی، ج 3، ص 60-70.