عصر نبوی، کاملترین دورة تاریخ بشری در ظهور و بروز الگوهای رفتاری است. حضور مبارک پیامبر اکرم (ص) که مثال عینی انسان کامل است اسوه و الگویی است که قرآن آن را اسوه حسنه معرفی می­نماید.(۱) در طی ۲۳ سال تاریخ پرفراز و نشیب صدر اسلام، زنان و مردان بزرگی تربیت یافتند که هر یک در نوع خود بی نظیر بوده اند. حوادث و اتفاقاتی رخ داده است که شیوة رویارویی با آنها درس بزرگی برای امّت پیامبر در عصرهای دیگر اس تاز جمله موضوعاتی که طرح و تبیین آن موجب الگو برداری صحیح خواهد بود و ما را در مسیر صواب هدایت خواهد کرد؛ نقش زنان در عصر نبوی است. نقشی که بدون افراط و تفریط، شعارزدگی، سطحی نگری و استفاده ابزاری شکل گرفت و موجب تربیّت زنانی بزرگ و نامدار شد. در این راستا توجّه به نقش زنان در نظام دفاعی حکومت نبوی نشانگر عمق توجّه پیامبر(ص) به توانمندی های زنان و فـراهم ساختن بستر مناسب و طبیعی جهت شکوفایی توانایی های زنان است.
زن صدر اسلام، با حفظ حدودی که خداوند برای او قرار داده بود، در صحنه های مختلف اجتماعی، سیاسی و نظامی حضوری فعال داشته و به عنوان عنصری کارآمد و مفید، در دفاع از اسلام و حکومت اسلامی نقش های مهمی را ایفا می کرد. حضور زنانی مانند نُسَیبه، جراحه و ام عطیه که در بسیاری از غزوات و جنگ های پیامبر (ع) حضور داشتند و عهده دار مسئوولیت امداد بودند، راه را برای زنان امت اسلامی باز کرده که در صورت نیاز، می توانند با حضور مستقیم به عنوان پرستار و همچنین شرکت غیر مستقیم، مانند تشویق مردان برای رفتن به جبهه، فرستادن امکانات و کمک برای زرمندگان اسلام اقدام کنند.
تحول و انقلاب عظیمی که دین اسلام در مردم آن زمان بوجود آورد،تنها مردان را در برنگرفت، بلکه از زنان نیز انسانهای فداکار و ایثارگر و با شهامتی ساخت که نقش بسزایی در پیروزی مسلمانان داشتند.
با توجه به اینکه قوانین اسلام متناسب با ساختار وجودی مردان و زنان است، در شرایط مختلف جنگ،وظایف متفاوتی برای آنان تعیین نموده است. بیان نقش زنان در جنگهای صدر اسلام در زمان پیامبر (ص) می تواند راه گشای امت در شرکت هر چه بیشتر آنان در نبرد با استکبار جهانی باشد.
نکته ی قابل توجّه این است که با بررسی روایات و متون تاریخی، به این نتیجه می رسیم که شرکت زنان درجنگ، یا به اجازه پیامبراسلام(ص) بود یا حضور زنان مورد تأیید قرار می گرفت،و موردی نمی توان یافت که پیامبر(ص) زنان را از آمدن به جبهه نهی کند و یا از نیمه راه برگرداند یا آنکه از جبهه دور کند.
مطالعه جنگهایی که در زمان پیامبر گرامی اسلام رخ داده است بیانگر این است که شرکت کننده در این جنگها ،در زمینه های مختلف نقش آفرینی می کردند،و تمام این نقش آفرینی ها مورد تأیید پیامبراسلام(ص) بعنوان مبلّغ و مجری احکام ناب اسلامی نیز بوده است. که به برخی ازاین موارد اشاره می کنیم:
۱- معالجه مجروحان:
تاریخ جنگهای صدراسلام،بیانگر و شاهد آن است که مسئولیت معالجه مجروحان جنگی به زنان واگذار می شده است. زنانی مانند نسیبه، جرّاحه و امّ عطیّه،در بسیاری از غزوات و جنگهای پیامبر اسلام(ص) حضورداشتند و عهده دار مسئولیت امداد بودند.
امّ عطیّه می گوید:«من در هفت غزوه به همراه پیامبر(ص) شرکت کردم و علاوه بر انبارداری،معالجه مجروحین جنگی را نیز عهده دار بودم».(۲)
در برخی روایات آمده که رسول خدا(ص) زنان را با خود به جنگ می برد،سماعه از امام باقر(ع) یاامام صادق(ع) نقل می کند که پیامبر(ص) جهت معالجه مجروحان،زنان را نیز به جنگ فرا می خواند؛ از غنایم چیزی به آنها نمی داد،لکن مبلغی به ایشان عطا می کرد.(۳)
در برخی متون تاریخی آمده است که هنگام عزیمت به سوی جنگ،برخی از زنان به صورت گروهی یا فردی، خدمت پیامبر(ص)رسیدند و برای کمک به رزمندگان و معالجه مجروحان، تقاضای حضور در جنگ کردند؛پیامبر(ص) اجازه فرمودند.
شرکت حضرت فاطمه(س) درجنگ احد،از همه موارد مهمتر است. آنگاه که آن حضرت به احد آمده بود، پیامبر(ص) مجروح شده بود و خون زخم صورت مبارکش بند نمی آمد، حضرت زهرا(س) به معالجه پدرگرامی پراخت.
واقدی دراین باره می گوید:«فاطمه(س) چهره پیامبر(ص) را می شست وعلی(ع) با سپرخود آب می ریخت؛ ولی خون باز نمی ایستاد. حضرت فاطمه(س) قطعه حصیری را سوزانید و خاکستر آن را بر زخم پاشید تا خون بند آمد. نیزنقل شده است که با پشم سوخته آن را معالجه کرد».(۴)
۲- پرستاری بیماران:
دومین مسئولیتی که زنان عهده دار آن بودند،وظیفه پرستاری از بیماران جبهه بود. پیامبر(ص)همه نیروهای کارآمد را در جبهه به کار می گرفت و زنانی چون امّ عطیّه، معاذه غفاریه،لیلای غفاریه، و امّ سنان اسلمیه را به جبهه می برد تا علاوه بر مسئولیت معالجه مجروحین، وظیفه پرستاری بیماران را نیز عهده دارباشند.(۵)
۳- تدارکات و پشتیبانی جبهه:
در جنگ احد، بسیاری از نیروهای مسلمان فرار کرده بودند و پیامبر(ص) با تنی چند از یاران نزدیک خود، در برابر هجوم دشمن مقاومت می کرد. وضعیت سختی پیش آمده بود که چهارده تن از زنان مسلمان برای یاری رزمندگان روانه جبهه احد شدند.
واقدی می نویسد:«محمّد بن مسلمه، همراه زنان به جستجوی آب پرداختند. اینان چهارده نفر بودند که فاطمه (س) دختر پیامبراکرم(ص)نیز با ایشان بود.زنان آب و غذا را برپشت خویش می بردند و به درمان مجروحان می پرداختند و به آنان آب می دادند».(۶)
در متون تاریخی، نام شش تن از زنان مسلمان بعنوان ساقیان رزمندگان به چشم می خورد که علاوه بر درمان مجروحان عهده دار آبرسانی و سقایت رزمندگان جبهه نیز بوده اند. اینان عبارت بودند از:امّ ایمن، امّ سلیم، امّ کثیر، ربیع دخترمعوذ، حمنه و نسیبه.
عمربن خطاب درباره امّ سلیم می گوید:«وی درجنگ احد مشکهای آب را برای ما حمل می کرد».(۷)
۴- آشپزی:
امّ عطیه گوید:«با رسول خدا(ص) در هفت جنگ شرکت کردم و یکی از وظایفم تهیه غذا برای رزمندگان بود».(۸)
۵- تهیه دارو:
امّ ابیه گوید:«یکی از کارهای ما در جنگ خیبر تهیه دارو برای معالجه رزمندگان مجروح بود».(۹)
۶- رسانیدن مهمات به رزمندگان:
امّ ابیه ضمن برشمردن فعالیتهای خود در جنگ خیبر؛ گوید:«ونناول السّهام»: یعنی تیرها را برای رزمندگان فراهم می کردیم.(۱۰)
۷- تعمیر تجهیزات آسیب دیده:
امّ سنان اسلمیه یکی از زنان قهرمانی است که درجنگ خیبر حضور یافت. هنگامی که از حرکت پیامبر اسلام(ص) بسوی خیبر آگاه شد،نزد آنحضرت آمد و گفت:«ای پیامبرخدا! بسیار مایلم که در این نبرد در معیّت شما باشم تا مشکهای آسیب دیده را تعمیر و اصلاح کنم…».(۱۱)
۸- انتقال مجروحان و شهدا به پشت جبهه:
ربیعه دختر معوذ بن عقراء، از زنان متعهدی است که چنین مسئولیتی را عهده دار بود.وی می گوید: «آنگاه که با رسول خدا(ص)در جنگی شرکت می جستیم به رزمندگان خدمت کرده،آنان را سیراب می کردیم و مجروحان را به مدینه انتقال می دادیم».(۱۲)
بیشتنرین جنگهایی که نام برده شده و زنان در آنها نقش آفرینی کرده‌اند جنگ احد، جنگ خیبر، فتح مکه و جنگ حنین است .
درپایان مناسب است به نام تعدادی از زنان فداکاری که در جبهه جنگ شرکت کرده اند اشاره کنیم:
* امّ عطیّه؛ وی از زنان انصار بود وعلاقه شدیدی به شرکت در جنگ وحضور در جبهه ابراز می کرد.وی در هفت غزوه شرکت کرد.
* نسیبه دختر کعب، مشهور به امّ عماره؛فداکاری نسیبه، به اندازه ای حساس و ضروری بود که پیامبر اکرم(ص) به فرزند او عماره فرمود: «امروز-جنگ احد- مقام مادر تو ازمردان جنگی والاتر است».(۱۳)
* امّ ابیه؛
* امّ ایمن
*حنمه دخترجحش؛وی با اینکه دایی و برادر و شوهرش در جنگ احد به شهادت رسیده بودند، خود نیز با کمال رشادت و شهامت همگام با سایر رزمندگان به مداوای مجروحان می پرداخت و به آنان آب می رساند.(۱۴)
* ربیع دختر معوذ
* امّ زیاد
* امیّه دختر قیس
* لیلای غفاریه
* امّ سلیم
* امّ سنان اسلمیه
*معاذه غفاریه
و… .
در طول هشت سال دفاع مقدس ما هم بودند شیرزنانی که با رشادت و شهامت وصف ناشدنی حضوری مؤثر درجنگ داشتند، و در پیروزی این انقلاب و نظام نقش آفرینی کردند.
مأخذ: کتاب نقش زنان مسلمان درجنگ؛ گروه تاریخ اسلام مرکزبررسی وتحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ چاپ اول بهار۱۳۶۷،ص۱۳-۳.
به نقل از پایگاه شهر سوال مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
پی نوشتها:
(۱). «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجو الله والیوم الاخر وذکر الله کثیرا»(سوره احزاب،آیه ۲۱).
(۲). طبقات الکبری، ج۸ص۴۴۵؛ الاصابة، ج۴ص۴۷۱.
(۳). فروع کافی، ج۵،ص۴۵، سنن ترمذی، ج۴ص۱۲۶.
(۴). مغازی واقدی، ج۱ص۲۵۰.
(۵). اعلام النساء، ج۵ص۶۱،الاصابة، ج۴ص۴۰۲، ریاحین الشریعة، ج۳ص۴۱۰.
(۶). المغازی، ج۱ص۲۴۹.
(۷). الاستیعاب، درحاشیه الاصابة، ج۴ص۴۶۳.
(۸). الطبقات الکبری، ج۸ص۴۵۵؛ مسنداحمد بن حنبل، ج۴ص۸۴.
(۹). کنزالعمال، ج۴ص۳۴۵.
(۱۰). اسدالغابة، ج۵ص۵۸۴.
(۱۱). اعلام النساء، ج۲ص۲۶۳.
(۱۲). اسدالغابة، ج۵ص۴۵۱؛ اعلام النساء، ج۱ص۴۴۲.
(۱۳). المغازی، ج۱ص۲۷۳.
(۱۴). طبقات الکبری، ج۸ص۲۴۱.