برای فهمیدن بهتر افراط و تفریط باید به ریشه لغوی آنها مراجعه کنیم. افراط و تفریط که مصدر باب های افعال و تفعیل هستند هر دو از ریشه «فرط» می باشند.مقابل افراط و تفریط «اعتدال و عدالت» است. که در واقع نتیجه آندو هم هست.
«فرط» به معنای خروج از حد معین است، هرگاه این خروج در جهت زیاده از آن اندازه معین باشد، «افراط» است و اگر در جهت کوتاهی، سستی و کاستی آن حد معین باشد، «تفریط»خوانده می شود.
افراط و تفریط در منطق و کلام امام علی(علیه السلام) این چنین مذمت شده است: «لَاتَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا؛(1) دیده نمى شود نادان مگر، آنکه تندرو است (از حدّ و اندازه خود مى گذرد) یا کند رو (بحدّ و اندازه خود نمى رسد).».
و همچنین امام علی (علیه السلام) در گفتاری حکیمانه این چنین می فرمایند: «فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِد؛(2) پس هر کوتاهى از حدّ آن را زیان رساند، و هر بیشى در حدّ آن را تباه گرداند (بنا بر این قلبى که اعتدال و میانه روى را از دست نداده و به حکمت رفتار کند، دارنده آن سود دنیا و آخرت را دریابد).
بی شک و از آنجایی تعیین معیار و ملاک افراط و تفریط نباید بر اساس سلیقه و ذوق باشد باید برای یافتن، تعیین و تبیین معیارها و ملاک های افراط و تفریط به منابع اصلی استنباط احکام و فروع دین مراجعه کرد. منابع اصلی عبارتند از قرآن، سنت، عقل و اجماع. و خود حضرت علی ( علیه السلام) در مجموعه دین، یکی از اساسی ترین محورهای سنت به حساب می روند و در نهج البلاغه و سایر احادیثی که از ایشان نقل شده است به خوبی می توان معیارهای افراط و تفریط نداشتن را پیدا نمود و به آنها عمل کرد.
قلمرو افراط و تفریط نداشتن در همه مسائل فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی، خانوادگی، عبادی و … است. و در همه اینها برای فهم بیشتر و نزدیک شدن به عدالت و تقوا، به منابع اصلی دین رجوع نمود و فروع لازم را ااتخاذ کرد. البته همه اینها در کتاب ها و آموزه های دینی ما وجود دارد. در قرآن کریم هم به موارد متعددی از اعتدال و عدالت که نتیجه عدم افراط و تفریط است اشاره شده است. مانند : ﴿وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا﴾ البقرة: 143. و بی‌گمان ما شما را ملتی میانه‌رو قرار داده‌ایم، تا گواهانی بر مردم باشید و پیغمبر نیز بر شما گواه باشد».
میانه‌روی امت اسلامی برخاسته از متعادل‌بودن نظام و قانون دین خود می‌باشد،و این قانون، قرآن کریم است. چرا که قرآن برنامه‌ای است متعادل برای امتی متعادل و میانه‌رو؛ روش اعتدال و توازن و به دور از افراط و تفریط یا به دور از زیاده‌اندیشی و کوته‌بینی است.
همچنین در مسائل کلان سیاسی و حکومتی و بنیان های اصلی نظام سیاسی اسلام، هم باید بر همین اساس رفتار نمود و برای یافتن معیارها و ملاکات افراط و تفریط به همین منابع رجوع کنیم هرچند در مسائل جزیی می توان به اجتهاد رهبر جامع الشرایطِ عادل که حاکم و ولی امر مسلمین است بسنده نمود.
پاورقی ها:
(1) نهج البلاغه حکمت 70.
(2) همان، حکمت 108.