همانطور که پیش از این بیان شد هر یک از زن و مرد برای اداره بهتر زندگی و تأمین آسایش و حفظ کیان خانواده، متناسب و هماهنگ با ساختار وجودی خود مسئولیّت ها و وظایفی بر عهده دارند که برخی از آنها وظایف حقوقی و برخی دیگر به دلیل ماهیت عاطفی و رفتاری پیوند زناشویی، وظایف اخلاقی به شمار می آیند. برخی از این وظایف و مسئولیت ها که از وظایف اختصاصی مرد نسبت به همسر و فرزندانش می باشد، عبارتند از:

1. سرپرستی خانواده

خانواده یک واحد کوچک اجتماعی است که باید مدیریت و سرپرست واحدی داشته باشد؛ زیرا سرپرست بودن زن و مرد به طور مشترک، کارساز نخواهد بود، در نتیجه یکی از زن و مرد باید رییس و سرپرست و دیگری معاون و تحت نظارت او باشد.

قرآن و اسلام بر اساس آیه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»[ نساء 4، آیه 34.]؛ «مردان سرپرست زنان هستند به خاطر مزیت هایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر آنکه از اموال شان برای آنان هزینه می نمایند»، مردان را به عنوان سرپرست و مدیر خانواده معرّفی می نماید.

موقعیت سرپرستی مرد بر خانواده، به سبب وجود ویژگی هایی در مرد است؛ مانند برتری دوراندیشی مرد بر نیروی عاطفه و احساسات در حالی که زن سرشار از عاطفه است و برتری قدرت بدنی و نیروی جسمی که هم بتواند کارهای سنگین و اجرایی را بیشتر برعهده بگیرد و هم از حریم خانواده خود دفاع کند.

به علاوه مرد در برابر پرداخت هزینه های زندگی، حق مدیریت نیز به او داده شده است.[ تفسیر نمونه، ج 3، ص 369 به بعد.] امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سرپرستی خانواده، از سعادت مرد است».[ وسائل الشیعه، ج 15، ص 251.]

البته باید دانست؛ مدیریت و سرپرستی مرد در خانواده به معنای مردسالاری و اجبار و تحمیل نیست، بلکه به گونه ای مسئولیّت خود را ایفا کند که به رشد مسائل اخلاقی و معنوی خانواده کمک کند و از ناهنجاری ها جلوگیری کند.

قرآن کریم می فرماید:

«یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکُمْ وَ اَهْلیکُمْ ناراً وَ قُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»[ تحریم 66، آیه 6.]؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید».

2. تأمین و توسعه زندگی

بر اساس تعالیم اسلام مخارج اقتصادی خانواده بر عهده مرد است و زن در امور اقتصادی خانواده مسئولیتی ندارد، هر چند درآمد زیادی داشته باشد.

مصادیق نفقه نیز عبارت است از تهیه مسکن، لباس، غذا و امکانات زندگی که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد.[ سیدمصطفی محقق داماد، حقوق خانواده، ص290.]

همچنین فراهم نمودن وضع اقتصادی بهتر و شرایط رفاهی بیشتر برای همسر و فرزندان از امور بسیار نیکو و پسندیده در زندگی خانوادگی است.

امام سجاد (علیه السلام) نیز فرمودند: «خداوند از کسی بیشتر خشنود است که بر خانواده اش توسعه دهد».[ همان.]

مردی که با داشتن قدرت مالی، به تهیّه امکانات مناسب زندگی و تنوّع و فراخیِ آن برای همسر و اهل خانه اقدام نکند، خوشی و آسایش را از خانواده سلب نموده و زمینه بدبینی و بیزاری از او فراهم می شود.

حضرت رضا (علیه السلام) در این زمینه فرمود: «شایسته است که مرد بر خانواده اش توسعه دهد، تا آنان آرزوی مرگ او را نکنند».[ وسائل الشیعه، ج 15، ص 249.]

3. تأمین امنیت خانواده

تلاش برای حفظ امنیت مالی، جانی و ناموسی همسر و فرزندان از وظایف مرد است؛ زیرا خداوند سرپرستی زن را بر عهده مرد قرار داده و از او خواسته است تا از وی نگهداری کند.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «کسی که در راه دفاع از اهل و عیال خود کشته شود، شهید است».[ «من قتل دون عیاله فهو شهید»؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 120.]

4. تأمین نیازهای عاطفی خانواده

لازمه شادابی و نشاط روانی زن این است که خود را محبوب همسر یافته و از عشق و علاقه او نسبت به خود مطمئن باشد؛ همین اعتماد و اطمینان، امنیت خاطر زن را تأمین کرده و به آرامش درونی او می افزاید؛ زیرا اگر زن در مورد محبت و علاقه همسرش نسبت به خود تردید کند، احساس درماندگی و ناتوانی عاطفی به او دست داده و از اینکه نتوانسته عواطف شوهر را به سوی خود جلب کند، احساس شکست می کند.

در این میان باید توجّه داشت که زن به دلیل ویژگی های خاصی، اغلب نمی تواند به طور مستقیم از بی مهری یا کم توجّهی شوهر نسبت به خود گلایه کند؛ گویی این کار را یا در شأن خود نمی داند و یا آن را مایه تحقیر خود و چه بسا مایه تحقیر شوهر می داند؛ بنابراین یکی از مهم ترین وظایف اخلاقی مرد این است که از راه های مختلف نظیر گفتار، هدیه دادن و… همسر خود را از محبتی که به او دارد، آگاه سازد.

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «با زنان مهربانی کنید و دل هایشان را به دست آورید تا با شما همراهی کنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگین نکنید».[ مستدرک الوسایل، ج 14، ص 252.]

ایشان همچنین فرمودند: «اگر مردی به همسرش بگوید «دوستت دارم» هرگز از قلب او خارج نمی شود».[ الحرالعاملی، وسایل الشیعه، ج 20، ص 23.]

امام علی (علیه السلام) نیز درباره آثار هدیه می فرمایند: «هدیه دادن باعث جلب دوستی و محبت بین افراد می شود».[ مستدرک الوسایل، ج 13، ص 207.]

5. مشورت با همسر

استبداد رأی مرد به ویژه در مسائل مربوط به زندگی مشترک، او را گرفتار اشتباهات بزرگ می نماید، از سوی دیگر تصمیم گیری های یک جانبه از طرف مرد، بدون مشورت با همسر به روحیه همکاری اعضای خانواده آسیب می رساند. البته کشاندن مشکلات و سود و زیان های بیرون از خانه به داخل خانه لطافت روحی و نشاط عاطفی در میان اعضای خانواده را تحت الشعاع قرار می دهد و در این گونه موارد مشورت با همسر و فرزندان مناسب نیست. اما درباره نیازهای خانه و خانواده، مشورت خواهی از همسر جایگاه شخصیت او را تأیید نموده و به نوعی اعلام می شود: «تو مورد اعتماد من هستی». در این صورت زن خانواده نیز با شوهر خود احساس همبستگی می نماید و اگر هم تصمیمی اشتباه گرفته شد هر دو خود را مسئول وضع پیش آمده دانسته و می کوشند آثار منفی آن را کم کنند.

6. مدارا، عفو و گذشت

خانواده کانون انس و الفت است و بر اساس محبّت و مودّت بنا شده است؛ بنابراین التزام به مدارا در رابطه با همسر و گذشت از غفلت و خطای وی، یکی از ضروریات زندگی مشترک است؛ زیرا انسان ها به سبب انسان بودن از خطا و اشتباه مصون نیستند[ البته حضرات معصومین علیهم السلام استثناء هستند.] و اگر این دستور اخلاقی رعایت نگردد چه بسا زندگی مشترک با مشکلاتی مواجه گردد.

لقمان حکیم در فرازی از سخنان خود می فرماید: «سه دسته اند که بایستی با آنان مدارا نمود: حاکم چیره و مسلط، زن و بیمار».[ سیدمصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 9، ص 237.]

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «همیشه و در همه حال با همسرت مدارا کن و با او به نیکی معاشرت نما تا زندگیت باصفا و شادمان گردد»[ «فدارها عَلی کلّ حالٍ وَ أَحسِنِ الصُّحَبةَ لها فیصْفُوَ عَیْشک»؛ وسایل الشیعه، ج 20، ص 169.].

محبت و مدارا با همسر علاوه بر آنکه باعث استحکام بنیان خانواده می گردد، به فرزندان نیز روش صحیح زندگی و آداب برخورد با دیگران را می آموزد.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «اگر مردی بر بدخلقی زنش صبر کند خداوند پاداشی که به حضرت داود (علیه السلام) داد به او می دهد».[ مجلسی، بحارالانوار، ج 103، ص 247.]

7. کمک کردن در کارهای خانه

برای اینکه کانون خانواده گرم نگه داشته شود باید در سختی های زندگی همکاری شود. کمک کردن مرد به همسر در انجام کارهای خانه، نشانه صمیمیت، محبّت و احترام به همسر است، به طوری که اسلام برای کار کردن مرد در خانه پاداش فراوانی قائل است.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «لاَ یَخْدُمُ الْعِیَالَ إِلاَّ صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الآْخِرَةِ»[ بحارالانوار، ج 101، ص 132.]؛ «به همسر و خانواده خدمت نمی کند، مگر شخص صدیق و درستکار و یا شهید و یا مردی که خداوند متعال خیر دنیا و آخرت را برایش خواسته باشد».