الف ) معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر
معروف در اصطلاح، اسمی است برای هر کاری که با عقل و شریعت نیکو شناخته شده (1)و منکر، ضد معروف و هر کاری است که عقل ها و خردهای سلیم، زشتی آن را حکم می­‌کند یا این‌که عقل ها در زشتی و خوبی آن کار سکوت می‌کنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می­‌کند. (2)پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به نیکی و نهی از منکر، باز داشتن از بدی و ناپسندی است.
ب ) اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر یکی از مهمترین دستورات و فرامین اسلام است که در واقع بیانگر تعهد و مسئولیت اجتماعی هر فرد مسلمان نسبت به سرنوشت جامعه اسلامی و افراد آن و ضامن اصلاح جامعه اسلامی و احیای ارزش های دینی و جلوگیری از انحراف ها و اشاعه ضدارزش ها در جامعه اسلامی است.
امام باقر(ع) در مورد اهمیت امر به معروف و نهی از منکر فرمودند: «ان الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء فریضه عظیمه بها تقام الفرایض … ؛ امر به معروف و نهی از منکر راه انبیاء و روش صالحان و واجب بزرگی است که بواسطه آن واجبات دیگر اقامه می گردد»(3).
شهید مطهری فرمودند: امر به معروف یگانه اصلی است که ضامن بقای اسلام و به اصطلاح علت مبقیه است اصلا اگر این اصل نباشد اسلامی نیست»(4).
جایگاه و اهمیت ویژه امر به معروف و نهی از منکر به گونه ای است که در قرآن مجید تنها با بیان آن به عنوان وظیفه ای همگانی و عمومی(5) اکتفا نشده و در کنار آن بر ضرورت تشکیل گروه و سازمانی در این خصوص تأکید شده است(6) و چنین آمده: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ … ؛ و باید از میان شما گروهى [مردم را] به نیکى دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند»(7).
ج ) شرائط امر به معروف و نهی از منکر
چند چیز از شرایط امر به معروف و نهی از منکر شمرده اند:
1 – کسی که امر یا نهی می کند خودش عالم به معروف و منکر باشد یعنی بداند چیزی که طرف مقابل ترک کرده شرعا واجب است انجام دهد مانند نماز و همین طور چیزی که فرضا انجام می دهد شرعا حرام است مانند قمار.
2 – آن که احتمال بدهد امر و نهی او تأثیر می کند، پس اگر بداند اثر نمی کند واجب نیست. انسان تاثیر پذیر یعنی کسی که به گناه بودن آن عمل مثلا اعتقاد دارد و غفتا دچار گناه شده و وقتی شما تذکر می دهید متذکر می شود و آن کار ا ترک می کند اما کسی که اعتقادی ندارد طبیعی است که قبول هم نمی کند و تاثیر نمی پذیرد.
3 – آن که بداند شخص معصیت کار بنا دارد که معصیت خود را ادامه دهد و تکرار کند به تعبیر دیگر اصرار بر گناه دارد . پس اگر بداند یا گمان کند که تکرار نمی کند واجب نیست.
4 – آن که امر و نهی مفسده ای ( ضرر مهم جانی یا مالی ) برای امر کننده یا نهی کننده در کار نباشد.
نکته مهم :
با توجه به اهیمت و نقش مهم امر به معروف و نهی از منکر در اصلاح جامعه اسلامی و ایجاد محیط مناسبی برای رشد مادی و معنوی افراد ایجاب می کند که این واجب الهی در جامعه اسلامی اقامه شده و ترک نگردد البته با رعایت شرایط خاصی که برای امر به معروف و نهی از منکرکه در بالا بیان شد،توجه به نکات زیر نیز لازم می باشد :
1 . امر به معروف و نهی از منکر همانند سایر تکالیف الهی زحمت، سختی خاص خود را دارد و نمی توان به صرف سختی و زحمت از زیر بار آن شانه خالی نمود بله اگر در امر به معروف و نهی از منکر ضرر جانی یا مالی یا آبروی قابل توجهی متوجه آمر یا ناهی یا نزدیکان او باشد این وظیفه از او ساقط می شود.
2 . از شرایط امر به معروف و نهی از منکر احتمال تأثیر و پذیرش در افراد است و اگر به هیچ وجه احتمال تأثیر در افراد داده نشود این وجوب ساقط می شود اما باید توجه داشت که در بسیاری از موارد نوع امر به معروف و نهی از منکر نمودن و برخورد منطقی و اصولی، با آرامش و توجه به روحیات و ویژگی های روحی طرف مقابل و در برخی موارد برخورد غیر مستقیم در میزان تأثیرگذاری بر افراد مؤثر هستند از عواملی که در تأثیرات امر به معروف و نهی از منکر در افراد مؤثر است تکرار آن توسط افراد است، گاه ممکن است شخصی با تذکر یک فرد تأثیر نپذیرد و اعتنایی نکند ولی اگر چندین نفر به او تذکر بدهند و این عمل تکرار شود دارای تأثیر باشد.
3 . اخلاص در نیت را حفظ نموده و از خداوند توفیق بخواهید.
4 . دانستن شرایط اختصاصى برخورد با گناهان. توضیح این که: براى انجام وظیفه امر به معروف و نهى از منکر، دانستن شرایط مربوط به آن لازم است ولى کافى نیست؛ زیرا این شرایط بسیار کلى هستند و هر گناه و عمل غیرشرعى اى که مشاهده مى شود، علاوه بر شرایط عمومى نهى از منکر، روش برخورد خاصى را نیز طلب مى نماید که لازم است رعایت گردد.به عبارت دیگر روش برخورد با تمامى گناهان یکسان نمى باشد و ممکن است وظیفه انسان در قبال برخى از اعمال غیر شرعى که انجام مى شود، نسبت به سایر اعمال متفاوت باشد، بنابراین علاوه بر دانستن شرایط عمومى برخورد با اعمال خلاف شرع، دانستن نوع برخورد و وظیفه در قبال برخى از گناهان و رفتار ضداخلاقى خاص نیز ضرورى مى نماید.
به طور مثال در مجلسی که پشت سر مؤمنى غیبت مى شود، وظیفه آن است که ابتدا با انکار آن نسبت، در مقام دفاع از آن مؤمن برآییم و سپس تا مى توانیم حرف را عوض نموده و سختى دیگرى را پیش بکشیم و چنانچه مؤثر واقع نشد، به عنوان اعتراض و حفظ خویش از شنیدن غیبت مؤمن، مجلس را ترک گوییم و مانند آن.
در پایان متذکر می شودکه در صورت تاثیر پذیری و تامین جانی و آبرویی و رعایت اصول ارزشی و اخلاقی و دینی انجام این تکلبف بر شما واجب است و در هر صورت این عمل نباید از شما شخصیتی خشن و تعصبی و منفی را در ذهنها ایجاد نماید و در انجام این عمل تاثیر تدریجی و رعایت ادب و احترام به طرف مقابل را فراموش نفرمایید .
پی نوشت ها:
1. مفردات راغب، ج ۲، ص۵۸۷.
2 . ترجمه مفردات، ج ۴، ص۳۹۷.
3 . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 هـ.ق، ج 11، ص 395، ح 6
4 . مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران: صدرا، 1381، ج 17، ص 235.
5 . سوره آل عمران، آیه 110.
6 . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1369، ج 3.
7 . سوره آل عمران، آیه 104