نخست باید دانست؛ هدایت خداوند فراگیر و چندگونه است، هدایت اولیه که همگانی و به طور تکوینی همه موجودات را شامل می شود چنان که خداوند می فرماید:

«الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى»[ طه (20)، آیه 50.]؛

«[خداوند] کسی است که همه موجودات را به بهترین صورت آفرید و سپس هدایت کرد».

و هدایت تشریعی اولیه که شامل همه انسان ها می شود. چنان که درباره نزول قرآن مجید می فرماید:

«هُدًى لِّلنَّاسِ»[ آل عمران (3)، آیه 4.]؛

«و هدایت پاداشی ثانویه که ویژه پرواپیشگان است».

«أُوْلَئِکَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[ بقره (2)، آیه 5.]؛

«[پروا پیشگان] آنان بر هدایت (ویژه ای) از سوی خداوندند و آنان همانا رستگارانند».

و اما گمراهی خداوند ابتدایی و همگانی نیست بلکه شامل کسانی می شود که لیاقت و قابلیت هدایت را از دست داده اند و از گروه کافران و فاسقان شده اند. چنان که در قرآن مجید می خوانیم:

«وَ أَمَّا الَّذینَ کفَرُوا فَیقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یضِلُ بِهِ کثیراً وَ یهْدی بِهِ کثیراً وَ ما یضِلُ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقینَ»[ بقره (2)، آیه 26.]؛

«و امّا آنها که راه کفر را پیموده اند، (این موضوع را بهانه کرده) می گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!» (آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه می کند و گروه بسیاری را هم با آن هدایت می کند؛ و گمراه نمی کند مگر فاسقان را».

پس چنین نیست که خدا کسی را به طور ابتدایی گمراه نماید؛ بلکه خداوند در ابتدا هر دو راه سعادت و شقاوت را نشان می دهد، آن گاه هر کس در هر کدام از راه ها قدم نهاد، سزاوار پاداش و یا مجازات خواهد بود. خداوند متعال فرمود:

«فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یکذِبُون »[ بقره (2)، آیه 10.]؛

«در دلهای آنان (منافقان) یک نوع بیماری است؛ پس خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغ هایی که می گفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست».

پس باید مراقب بود که غرض ورزانه و لجوجانه و تهاجم کنان با آیات خدا برخورد نکرد، چرا که اگر کسی چنین کند، طبق قوانین تکوینی خدا، محال است بتواند حقیقت آیات را دریابد. لذا خداوند متعال فرمود:

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً»[ اسراء (17)، آیه 82.]؛

«و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم؛ و ستمگران را جز خسران(و زیان) نمی افزاید».

همچنین در برخی آیات تصریح نمود که چون آنها دل بیمار یا طغیان گراند، از درک هدایت محروم می شوند.

«اللَّهُ یسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یمُدُّهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یعْمَهُونَ»[ بقره (2)، آیه 15.]؛

«خداوند آنان را استهزا می کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می دارد، تا سرگردان شوند».