عوالم وجود

در عالم هستی، چهار عالم کلی تحقق دارد که به تناسب شدت وجود، ترتیب یافته است:

یکم. عالم اسما و صفات که «عالم لاهوت» نامیده می شود. این عالم، خبر از کمال و کمالات بی حد ذات حضرت حق می دهد؛ چنان که از تنزّه حضرت ذات و قدس و طهارت از هر نقص و عیب، و شائبه عدم، و نیستی، نداشتن و فقدان حکایت می کند. به بیان دیگر این عالم، عالم ظهور اسم و صفتی خاص و تعیّن خاصی از حضرت ذات است و جلوه ای از جلوه های آن.

دوّم. عالم تجرد تام که «عالم عقل و روح و جبروت» نام دارد؛ این عالم از ماده و احکامی که با ماده است، مجرّد و مبرّا است.

سوّم. عالم مثال که به آن «عالم خیال و برزخ و ملکوت» گویند؛ این عالم از ماده مبرّا است؛ ولی از احکامی که با ماده است، پیراسته نیست.

چهارم. عالم طبیعت و به آن «عالم ناسوت» نیز می گویند؛ این عالم نه از ماده مبرّا است و نه از احکام ماده.[ نگا: رسائل توحیدی، صص 141 – 143؛ معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 1، صص 212 – 225.]

امّا اینکه خداوند مجرّد است و با ملائکه – که از موجودات عالم تجردند- در سنخ وجود مشترک است، چنین نیست؛ بلکه او فوق عالم تجرد؛ بلکه فوق عالم اسما و صفات است.

ذات حق -که از آن به «هویت غیبیه»، «غیب ذات»، «مقام ذات»، «مرتبه ذات» و گاهی هم به الفاظ دیگر (مانند «عنقاء» و «غیب الغیوب») تعبیر می شود- وجودِ صرف و صرفِ وجود است. هیچ گونه حدّی ندارد و غیر محدود است. از جمیع تعیّنات -چه مفهومی و چه مصداقی- مبرّا است؛ زیرا «اطلاق» و «عدم تعیّن» نیز به جای خود نوعی تعیّن و قید است و مقام ذات از آن هم منزّه و مبرّا است.

تعیّنات الهی و وصفی -و به تعبیری اسما و صفات حق – همه از مقام ذات متأخرند و همه در مقام تجلّی، به ظهور می رسند. در تجلّی ذات غیبی است که این اسم و آن اسم و این صفت و آن صفت، مطرح می گردد. البته این بدان معنا نیست که در ذات، کمالات صفات و اسما هست؛ بلکه به این معنا است که در مقام ذات، اسما و صفات به نحوی که تعیّن داشته باشند و اسمی متمایز از اسم دیگر و صفتی متمایز از صفت دیگر و یا اسم و صفتی متمایز از ذات باشد، وجود ندارد. برای مثال کمال علم بی حد و حدود در ذات هست؛ ولی نه به نحوی که تعین داشته باشد؛ یعنی، مثلاً «علم» باشد، و «قدرت» نباشد. همچنین کمال قدرت نامحدود در مقام ذات هست؛ ولی نه به نحوی که تعیّن داشته باشد و «قدرت» باشد، اما علم نباشد، بلکه حقیقتی است که همه کمالات را داراست و کمالات از یکدیگر جدایی ناپذیرند. به عبارتی کمالات ذات خداوندی از نظر مفهومی متعددند، اما از نظر مصداقی یکتا و بی همتایند.

علامه طباطبایی می فرماید: «و چون وجود واجبی، صرف و خالص است، نا محدود می باشد و در نتیجه از هر نوع تعین اسمی و وصفی و هر نحوه تقیید مفهومی، منزّه خواهد بود؛ بلکه از همین حکم (که ذات او و وجود او را هیچ گونه تعین و قیدی نیست) نیز مبرّا می باشد».[ رسائل توحیدی، ص 20 و 21.]

روح موجودات

درباره بخش دوّم پرسش گفتنی است:

یکم. روح به موجودی اطلاق می شود که دارای حیات و شعور و اراده و مخلوق است و بر این اساس بر موجود بی شعور و نیز بر خداوند و خالق روح، اطلاق نمی گردد. بنابراین، اگر کسی بگوید معنای روح؛ یعنی، مخلوقات شعورمندی که از سنخ مادّیات نیستند، گزاف نگفته است.[ نگا: محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن (خداشناسی، کیهان شناسی، انسان شناسی)، ج 1-3،صص 355 و 356.]

دوم. حیوانات، دارای شعور و اراده اند و مطالعه در بعضی از حالات و اعمال حیوانات، بیانگر این حقیقت است که آنان از اراده و شعوری برتر از آنچه که در غریزه آنها وجود دارد، برخوردارند و این حقیقتی است که قرآن نیز آن را تأیید می کند.[ معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 1، صص 52 – 64.]

سوم. به دلیل فعالیت های خاص روح، نمی توان آن را موجود مادی قلمداد کرد.[ نگا: همان، صص 178 – 192.] هر چند دلایل مطرح شده بر تجرّد روح در فلسفه و آیات قرآنی، ناظر به تجرّد روح انسانی است؛ ولی بعضی از دلایل آن -همچون وجود اراده، شعور و دیدن – می تواند بیانگر این حقیقت باشد که روح در حیوانات نیز، امری مجرّد و غیرمادی است.

چهارم. هر چند که تمامی عوالم هستی، مخلوق خداوند هستند و ازاین رو به ذات حق منتسب اند؛ ولی از انتساب روح انسانی به روح خدا، به طور ویژه سخن رفته است.[ حجر (15)، آیه 29؛ انبیاء (21)، آیه 91؛ سجده (32)، آیه 9.] به همین جهت از میان همه موجودات، تنها انسان را شایسته خلافت الهی می داند؛[ بقره (2)، آیات 30 – 33.] امّا در این رابطه که روح حیوانات نیز از روح خدا نشأت گرفته باشد، در آیات و روایات سخنی از آن به میان نیامده است.

پنجم. مسئله «تسبیح»، «تقدیس» و «تنزیه» ذات اقدس خداوند – که بر اساس آیات و روایات یک حقیقت است، نه یک امر مجاز- متعلق به همه موجودات است و نه فقط حیوانات؛ یعنی، همه موجودات، ذات مقدس حق را به صورت حقیقی و واقعی تسبیح، تنزیه و تقدیس می کنند. هر ذره ای که قدم در عرصه هستی گذاشته است، به اندازه سعه وجودی خود، خدا را می یابد؛ به اندازه خود به او علم و به حدّ خود به او اشتیاق دارد؛ به اندازه علم و دریافتش از خدا، او را می خواهد و در راهش به سوی ذات مقدس حق، در طریق و راه او قرار می گیرد. این همان «ستایش» خداوند متعال است که اختصاص به انسان یا حیوان ندارد؛ بلکه تمام عالم هستی را در برمی گیرد. آیات و روایات به این حقیقت تصریح دارند و ما به دلیل مجال اندک، تنها به ذکر دو آیه و دو روایت در این باره اکتفا می کنیم:

1. (تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الاَْرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً)[ اسراء (17)، آیه 44.] ؛

«آسمان های هفتگانه و زمین و هرکس که در آنها است، او را تسبیح می گویند. و هیچ چیز نیست،

مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید؛ ولی شما تسبیح آنها را در نمی یابید، به راستی که او همواره بردبار و آمرزنده است».

در این آیه، خداوند نخست تسبیح آسمان های هفتگانه و زمین و آنچه را که در زمین است، مطرح فرموده و به دنبالش دایره را وسیع تر کرده، می فرماید: چیزی نیست، مگر آنکه تسبیح ذات حق می کند. در اینجا علت تسبیح همه موجودات را نیز با ظرافت بیان می کند: چرا همه او را تسبیح می کنند؟ این همه کجا و او کجا؟ او ساحتش مقدس است و این همه به او نمی رسند. امّا چون خداوند حلیم و غفور است، همه امید پیدا می کنند، اشتیاق دارند و طلب می کنند تا به او برسند و به او هم می رسند. خداوند متعال در این آیه می فرماید:

«و لکن شما انسان ها آن چنان که باید، تسبیح همه موجودات را نمی فهمید و نمی یابید و به آن علم دقیق و شناخت ندارید».

مولوی چه زیبا این حقیقت را بیان کرده است:

باش تا خورشید حشر آید عیان تا ببینی جنبش جسم جهان

چون عصای موسی اینجا مار شد عقل را از ساکنان اخبار شد

پاره خاک تو را چون مرد ساخت خاک ها را جملگی شاید شناخت

مرده زین سویند و زان سوزنده اند خامش اینجا و آن طرف گوینده اند

چون ز آن سوشان فرستد سوی ما آن عصا گردد سوی ما اژدها

کوه ها هم لحن داودی کند جوهر آهن به کف مومی بود

باد حمّال سلیمانی شود بحر با موسی سخندانی شود

ماه با احمد اشارت بین شود نار ابراهیم را نسرین شود

خاک قارون را چو ماری در کشد استن حنانه آید در رشد

سنگ بر احمد سلامی می کند کوه یحیی را پیامی می کند

جمله ذرات عالم در نهان با تو می گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و خوشیم با شما نا محرمان ما خامشیم

چون شما سوی جمادی می روید محرم جان جمادان چون شوید

از جمادی عالم جان ها روید غلغل اجزای عالم بشنوید

فاش تسبیح جمادات آیدت وسوسه تأویل ها نوبایدت

چون ندارد جان تو قندیل ها بهر بینش کرده ای تأویل ها

که غرض تسبیح ظاهر کی بود دعوی دیدن خیال غَی بود

بلکه مر بیننده را دیدار آن وقت عبرت می کند تسبیح خوان[ مثنوی، دفتر سوم، ابیات 1009 – 1025.]

حقیقت این است که ما تسبیح موجودات را نمی فهمیم و تنها انبیا، اولیا و صاحبان کشف و شهود، به تسبیح موجودات می رسند و آن را می یابند. ما هم اگر عاشق بودیم، می فهمیدیم: آیا کوه تنها با حضرت داود – که عشق، سوز و طلبش در حدّ اعلا بود و همه ذرات هستی را در حال عشق، طلب و حرکت در حال تسبیح می دید- تسبیح می کرد؟ یا تنها داود بود که تسبیح را می فهمید و می یافت؟ کوه ها همیشه تسبیح گویند؛ ولی نه گوش شنوایی هست که بشنود و نه بصیرتی از سر عشق و سوز که آن را دریابد.

2. (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الاَْرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ)[ نور (24)، آیه 41.] ؛

«آیا ندانسته اید که هر که [و هر چه] در آسمان ها و زمین است، برای خدا تسبیح می گویند و پرندگان نیز در حالی که در آسمان پر گشوده اند [تسبیح او می گویند؟]همه ستایش و تسبیح [و نیایش]خود را می دانند و خدا به آنچه می کنند، دانا است».

در این آیه، خداوند به انسان ها تعریض زده، می فرماید: همه اینها و همه موجودات، نماز و تسبیح خود را خوب می دانند: این نکته ما را به این حقیقت رهنمون می شود که همه موجودات، علم به تسبیح خود دارند و با «دانستن» تسبیح می کنند؛ یعنی، خدا را می یابند و ذات مقدس حق را می خواهند و می دانند که او را می خواهند.

3. در کتاب درّ المنثور نقل شده است: رسول اکرم(ص) فرموده: «حضرت نوح(ع) هنگام وفات به دو فرزند خود گفت: من شما را به تسبیح و تحمید خدای متعال امر می کنم؛ زیرا تسبیح و ستایش خدای متعال، نماز هر موجودی است و به سبب آن همه موجودات رزق داده می شوند»؛[ المیزان، ج 13، ص 120.] یعنی، موجودات با تسبیح و ادامه آن، روزی خود را دریافت کرده، نقیصه های خود را جبران می کنند.

این روایت و روایت های دیگر، بیانگر این حقیقت است که تسبیح به معنایی که گذشت، امری عام و کلی بوده و شامل همه ذرات عالم هستی و عالم وجود می گردد.[ نگا: محمد شجاعی، بازگشت به هستی، صص 57 – 70؛ و معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 1،صص 20 – 40.]

خاک و آب و باد و نار با شرر بی خبر با ما و با حق با خبر

ما به عکس آن ز غیر حق خبیر بی خبر از حق وز چند بی نذیر[ مثنوی، دفتر دوم، ابیات 2370 و 2371.]