خداوند در قرآن کریم به نعمت زبان اشاره فرموده و می فرماید: «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خلق الانسان عَلَّمَهُ الْبَیانَ»1 زبان عمده ترین وسیله ای است که مردم به کمک آن با یکدیگر ارتباط فکری برقرار می کنند و ایجاد تفاهم و انتقال مفاهیم از طریق زبان صورت می گیرد. در یک جمله زبان ملاک ارزش و معرف شخصیت انسان و ترازوی عقل اوست.حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «المرءُ مخبوء تحت لسانه؛2 شخصیت هر کس در پی زبان اوست» زبان با تمام فوائدی که برایش ذکر می شود مفاسد و آفاتی نیز دارد که باید آنها را شناخت تا با کنترل زبان، از ابتلاء به آن آفات پیشگیری و اجتناب ورزید.در قرآن کریم آمده است: ای کسانی که ایمان آورده اید نباید قومی قوم دیگر را مسخره کند، شاید آنها از اینها بهتر باشند، و نباید زنانی زنان دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند.از یکدیگر عیب مگیرید، و به همدیگر لقبهای زشت مدهید، چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان. و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارند.»3 خداوند درآیه دیگر می فرماید: وای بر هر بدگوی عیبجویی.« وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ.» 4

رعایت چند نکته درکنترل زبان:
1- همیشه در هر کاری، توکل به خدای تعالی و توسل به اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) داشته باشید و از آن ذوات نورانی، بویژه ولی عصر (عج الله تعالی فرجه) کمک و یاری بخواهید.
2- از ابتدای صبح که بیدار می شوید با خود و خدای خود عهد کنید که در این روز غیبتی نکنید ویاهیچ دلی را نشکسته و مراقب گفتار و رفتار خود خواهید بود.
3- دفتری تهیه کرده، با نوشتن ایام هفته، اگر دلی را در روز نرنجاندید و با زبان خود آزار ندادید، یا بالعکس اگر از عهد خود تخلف کردید در هر دو صورت، در آن دفتر یادداشت کنید.
4- در آخر شب با مرور دفتر، اگر به عهد خود پایبند بودید خود را تشویق کرده، سپاسگزار لطف خداوند باشید؛ اگر تخلف کردید، با استغفار به درگاه الهی، خود را تنبیه کنید. مثلا فردای آن روز را روزه بگیرید؛ یا مقداری پول بعنوان صدقه کنار بگذارید.
5- عادت کنید قبل از هر حرف و عملی، کمی فکر کنید. اگر آن کار به نفع دنیا و آخرت شما بود، آن را انجام دهید و اگر به ضرر شما بود از انجام آن کار یا زدن آن حرف اجتناب کنید.
6- با خود تصور کنید عده ای همه ی اعمال شما را زیر نظر دارند و قرار است کارهایتان را ثبت و ضبط کنند و به دیگران نشان دهند. سپس از خود بپرسید در چنین صورتی چه رفتاری از خود نشان می دهید؟ در حالی که خدای قادر و توانا همه اعمال ما را زیر نظر دارد و هیچ عملی از منظر او مخفی نیست! بدون شک با تقویت چنین فرضی، در گفتار و رفتارتان تجدید نظر خواهید کرد.
7- دوستانی انتخاب کنید که از اخلاق و رفتار مناسبی برخوردار باشند و آنها را الگوی خود قرار دهید.
8- اینکه ناخواسته چنین رفتارهایی از شما سر می زند، نشان دهنده ی این است که به اینگونه رفتارها عادت کرده اید و همانطور که می دانید ترک هر عادتی نیاز به تلاش و زحمت و استقامت دارد. ینابراین کمر همت خود را محکم ببندید و ایمان داشته باشید که در صورت استقامت، خداوند شما را یاری خواهد کرد.
مهمترین اموری که می تواند ما را در کنترل زبان و پرگویی یاری کند عبارتند از:
1. توجه جدی به خطرات زبان:
برای پرهیز آسیبهای زبان قبل از هر چیز توجه کامل به خطرات آن لازم است. هر روز صبح که انسان از خواب بیدار می شود باید به خود توصیه کند که باید مراقب خطرات زبانش باشد. زیرا این عضو می تواند انسان را به اوج سعادت یا خاک ذلت و شقاوت بکشاند. در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) چنین آمده است: هنگامی که فرزندان آدم صبح می کنند تمام اعضای بدن به زبان هشدار می دهند و می گویند تقوای الهی را در مورد ما رعایت کن، چرا که اگر تو به راه راست بروی، ما نیز به راه راست می رویم و اگر تو به راه کج بروی ما نیز به راه کج می رویم. [اخلاق در قرآن، آیه ا… مکارم شیرازی، ج 1، ص 319]دوحدیث هشدار دهنده ازامیرالمومنان علیه السلام!:
– کسی که سخن بسیار بگوید خطا و لغزش او فراوان می شود و کسی که خطا و لغزشش فراوان گردد حیاء او کم می شود و کسی که حیائش کم شود، پرهیزگاری اش کم می شود و کسی که پرهیزگاریش کم شود، قلبش می میرد و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می شود. [نهج البلاغه، کلمات قصار 349]– الکلام کالدواء قلیله ینفع و کثیره قاتل سخن مانند داروست، اندکش مفید زیادش کشنده است غرر الحکم، شماره 2182
2.سکوت:
از طرف دیگر توجه به اهمیت و آثار سکوت در روایات پیشوایان دین و طبیبان روح و جان انسان؛ فرد را از پرگویی نگه می دارد. هر قدر انسان کمتر سخن بگوید، لغزش های او کمتر است و هر قدر بیشتر سکوت کند، سلامت او بیشتر است. علاوه بر این تمرین و تجربه سکوت سبب می شود که انسان زبانش را در اختیار خود بگیرد و از طغیان و سرکشی آن بکاهد. باید توجه داشت که مراد سکوت مطلق نیست چون بسیاری از مسائل مهم زندگی اعم از معنویات و مادیات و عبادات و فرا گرفتن علوم و فضایل و اصلاح در میان مردم، از طریق سخن گفتن است، بلکه منظور کم سخن گفتن، یا به تعبیر دیگر خاموشی در برابر سخنان فساد انگیز یا مشکوک و بی محتوا و مانند آن است.
روایاتی که ارزش و آثار سکوت را بیان می کند:
1. سکوت طولانی را رعایت کن چون شیطان را از تو می راند و در امر دین یاور و مددکار توست.
2. سکوت دری از درهای حکمت است؛ سکوت محبت می آورد و راهنما به هر کار خیر است.
3. انسان ساکت هیبتش زیاد است.
4. اگر سخن گفتن نشانه سخنوری است در سکوت سلامت و ایمنی از لغزش است.
5. هیچ نگهبانی چون سکوت نیست.
در حدیثی جامع و جالب از امیرمومنان(ع) می خوانیم: اگر دوست داری از سلامت نفس برخوردار شوی و عیب ها و کاستی هایت پوشیده بماند، کمتر سخن بگوی و بیشتر خاموش باش تا فکرت قوی و قلبت نورانی گردد. [تصنیف غررالحکم، ص 216، ش 4252 ]البته سکوت همواره امر مطلوبى نیست؛ چنانچه سخن گفتن نیز این طور است. پس بایستى سخنان را طبقه بندى کرد و در موارد لزوم سخن گفت. در موارد غیرضرورى نیز از سخن باز ایستاد؛ مثلاً اگر سخن گفتن براى هدایت کسى یا براى ابراز محبت به همسر و فرزند باشد، بسیار نیکو است. هم چنین احوال پرسى از دیگران و…؛ ولى اگر سخن لغو و بیهوده و یا خداى ناکرده مشتمل بر گناه باشد، در این صورت بایستى از آن پرهیز کرد. ر.ک: (میزان الحکمه، ج 5، ص 435)
سعدی نیز در این باب سروده است: اگر چه پیش خردمند خامشی ادب است // به وقت مصلحت آن به که در سخن کوشی ؛ دو چیز طیره عقل است: دم فرو بستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی!
و نیز گفته است: سخن گرچه دلبند و شیرین بود //سزاوار تصدیق و تحسین بود —- چو یکبار گفتی، مگو باز پس //که حلوا چو یکبار خوردند، بس
3.مراقبه :
داشتن حالت مراقبه نسبت به همه اعمال به ویژه گفتار و فعالیت هایی که توسط زبان انجام می گیرد و محاسبه و حسابرسی در هنگام خواب و در پایان فعالیت های روزانه عاملی مهم در کنترل زبان و بازداشتن آن از پرگویی است. کنترل دایم بر گفتار و سخنان هم چون پاسبانی که با چشم باز و حواس جمع مواظب اعمال مجرمان است و فعالیت های آنها را شدیدا تحت نظر دارد و سپس حسابرسی و رسیدگی به پرونده اعمال زبان در طول روز، موجب می گردد که به تدریج گفتار انسان تحت کنترل درآید و پرگویی انسان مهار گردد.
4.خستگی ناپذیری! :
باید توجه داشت که منع زبان از پرگویی کاری تدریجی و طولانی است. انسانی که سالها به پرگویی و کنترل نداشتن بر زبانش عادت داشته و این عمل در او به صورت ملکه درآمده است، نمی تواند یک روزه بر خلاف آن عمل کند، بلکه باید قرار بر این بگذارد که هر روز مقداری از پرگویی اش را کم کند تا به تدریج با تسلط بر زبان و سخنانش بتواند به مقدار لازم و ضروری از زبانش استفاده کند و سخن بگوید.
توصیه ها و راهکارهای بیشتر!:
1.هر روز صبح با خود شرط کنید که زبان خود را به کنترل خود درآورید و کمتر سخن بگویید در طول روز نیز در موقعیت هایى که احتمال خروج از حد معمول حرف زدن است این شرط را به یاد آورید.
2.در پایان روز نیز به حسابرسی عملکرد روزانه خود بپردازید تا به تدریج تسلط کافى و کاملى بر سخن گفتن خود پیدا کنید
3.برای خود پاداشها و جریمه هائی را در نظر بگیرید و در پایان هر روز وقتی حسابرسی می کنید اگر در رسیدن به اهداف(کمتر حرف زدن)موفق بودید به خود پاداش دهید و اگر اهداف آن روز بدست نیامد نفس خود را تنبیه کنید تا کنترل آنرا بدست خود بگیرید مثلا در ابتدای روز شرط کنید که اگر زیاد روی در حرف زدن داشتید یک روز روزه بگیرید .
4. دوستان متین و کم حرف را به عنوان رفقاى صمیمى خود انتخاب کرده و با آنها بیشتر رفت و آمد کنید.
5. در صورت امکان، هم اتاقى هاى حلیم و کم حرف را انتخاب کنید.
6. با اساتید، بزرگان و افراد باتجربه اى که قابل اعتماد و احترام شما هستند بیشتر رفت و آمد کنید و از آنها الگو بگیرید.
7. ارزش و اهمیت سکوت و کم حرف زدن را در لابه لاى کتب علمى، اخلاقى و روایات ائمه معصومین(ع) مطالعه کنید و درباره آنها بیاندیشید.
8. رفتارهایی را که مغایر با زیاد سخن گفتن است، تقویت کنید. مثل گوش کردن فعال ، توجه نمودن به گفته های دیگران و تفکر وتامل کردن نسبت صحبتهای که صورت گرفته
9. خود را با موقعیتهای که کمتر در آنها صحبت می کنید آشنا نمائید مثلا مطالعه کتاب مورد علاقه ، مجلات و روزنامه
– نامه ای از حضرت امام خمینی رحمه الله علیه:
در پایان، نامه ای از حضرت امام خمینی رحمه الله علیه را که برای عروس خود( خانم فاطمه طباطبائی )در این زمینه آمده بیان می کنیم : متن نامه:
دخترم! به بعض آفات این عنصر کوچک و این زبان سرخ که سر سبز را به باد دهد. از این دشمن بزرگ انسانیت و معنویت غافل مشو. گاهی که در جلسات أنس با دوستان هستی. خطاهای بزرگ این عضو کوچک را آن قدر که می‌توانی شمارش کن و ببین با یک ساعت عمر تو که باید صرف جلب رضای دوست شود، چه می‌کند و چه مصیبت‌ها به بار می‌آورد که یکی از آنها غیبت برادران و خواهران است. ببین با آبروی چه کسی بازی می‌کنی و چه اسراری را از مسلمانان روی دایره می‌ریزی و چه حیثیّاتی را خدشه‌دار می‌کنی و چه شخصیت‌هایی را می‌شکنی؟ آن گاه این جلسه شیطانی، مقیاس بگیر و ملاحظه کن که در یک سال در همین امر پیش‌پا افتاده چه کردی و در پنجاه، شست سال دیگر چه خواهی کرد و چه مصیبت‌ها برای خود به بار خواهی آورد و در عین حال آن را کوچک می‌شماری و این کوچک شمردن از حیله‌های ابلیس است که خداوند به لطف خود، ما را همگی از آن مصون دارد.
مطمئن باشید با صبر و بردباری و عمل به نکاتی که گفته شد، به حول و قوه ی الهی موفق خواهید شد.
کتابهایی جهت مطالعه:
– اخلاق الهی، (آفات زبان) آیت الله مجتبی تهرانی
– اخلاق در قرآن، جلد 1 و 2 آیت الله مصباح یزدی-
. معراج السعاده، احمد نراقی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص 527.
. گناهان زبان، محمدعلی صفری، تهران، چاپ فرهنگ، 1361.
پی نوشت ها :
(1). الرحمن/ 4-1.
(2) نوری، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت ـ علیه السلام ـ ، 1408 ق، ج9، ص 22.
(3). حجرات/ 11.
(4). همزه/1.
(5) . کنزل العمال، ج 15، ص 806، ح 43205.
(6) . جامع السعادات، ج 2، ص 341.
(7) . الغزالی، محمد، احیاء العلوم، بیروت، انتشارات دارالقلم، ج 3، ص 94.
(8) . نهج البلاغه، ص 183، خطبه 176.
(9) . نراقی، احمد، معراج السعاده، ص 527.(10) . صفری، محمدعلی، گناهان زبان، تهران، چاپ فرهنگ، چاپ اول، شهریور 1361