همه دعاها در حقیقت گفت وگو و مناجات با خداست. آن چه مهم است اخلاص در دعا و قطع نظر از غیر اوست.البته دعاهایى که مشتمل بر اسماى الهى باشند مانند دعاى مشمول و دعاهاى صحیفه سجادیه بسیار مناسب هستند.
براى برآورده شدن حاجات، خواندن نماز جعفر طیار سفارش شده است. ضمنا ما ختم صلوات (نذر چهارده هزار صلوات هدیه به ارواح طیبه ائمه (ع )) را توصیه می نماییم. خواندن زیارت عاشورا در 40 روز، خواندن دعای توسل در 40 هفته همراه با نماز امام زمان(عج) در شب های چهارشنبه و هم چنین خواندن 114 مرتبه دعای «اللهم اغننی بحلالک عن حرامک و بفضلک عمن سواک» در یک مکان مقدس مانند مساجد یا زیارتگاه ها، بسیار تجربه شده. البته گفتنی است؛ اینکه توقع داشته باشیم دعایی باشد که سریعا به اجابت برسد و خواسته های ما را برآورد, شاید منطقی نباشد, زیرا تحقق هر امری تابع شرایط خود است.
البته در عین حال هیچ دعایی خالی از نوعی اجابت فوری نیست، زیرا دعا نوعی عبادت و پرستش است و درهر عبادتی که با قصد قربت انجام می شود ؛ یعنی عبادت کننده تصمیم دارد به خدای خود نزدیک شود و به کمالات ذات اقدس اله آراسته گردد، خالی از اثر قربی نیست. بنابر این، همین که دعا و عبادت با خلوص نیت و شرایط لازم انجام می شود، در همان لحظه به اجابت می رسد و اثر معنوی خود را بر روح و جان انسان می گذارد. و با استمرار این حالت است که آدمی به تدریج مظهر نورانیت و اسماء و صفات کمالیه حق تعالی شده، به کمال و سعادت شایسته خود می رسد، خود دعا کردن، در حقیقت، درمان عطش قلب و تسکین سوزش جان و و نیاز روح به عروج به عالم قدس اله است.
امام صادق(ع)فرمود: شما را به دعا سفارش مى کنم. زیرا با هیچ عمل دیگرى همچون دعا, به خدا نزدیک نمى شوید. (کافی، ج2، 467). انسان همه مطالب و نیازهای خود را می تواند از خدای بخشنده و مهربان بخواهد. به ویژه خواسته های دینی و الهی که نشانه قوت ایمان و روح بندگی است. دعاهایی که می تواند در این زمینه مفید باشد بیش از همه این است که خالصانه با حالت تضرع و نیاز و ایمان کامل قدرت خداوند در برآوردن حاجت شما با زبان خود و توجه قلبی به خدای تعالی خواسته خود را به طور کامل از او بطلبید.
افزون بر این، دو دعا را نیز زیاد بخوانید در قنوت نماز و بعد از هر نماز، در سجده و یا هر وقت دیگر: 1. «اللهم اغننی بحلالک عن حرامک و بطاعتک عن معصیتک؛ خدایا مرا بی نیاز کن با حلالت از حرامت و با فرمانبرداریت از نافرمانیت». 2. «رب انی لما انزلت الی من خیر فقیر؛ خدایا! بی تردید من به خیری که تو بر من فرو می فرستی نیازمند و محتاجم».(قصص، آیه 24) قرآن مجید می فرماید که وقتی موسی گرسنه و تنها و بی سرپناه این دعا را خواند به لطف خدای عالی حضرت شعیب دختر خود را به سوی او فرستاد و او را به دامادی برگزید.
ان شاء الله دعاهای قرآنی برای همه ما مفید بوده و ظرفیت استفاده از آنها را داشته باشیم همچنین دعای معراج و نادعلی برای گشایش همه گرفتاری ها از جمله مشکل شما مفید است مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان پس از نقل دعای توسل به فاصله چند صفحه دعایی از حضرت کاظم(ع) نقل می کند و می فرماید دعای عظیم الشأن و سریع الاجابه است و آغاز آن چنین است: «اللهم انی اطعتک فی احب الاشیاء الیک و هوالتوحید…». نکته مهم این است که اگر دعایی سریع الاجابه هم باشد تا خواننده آن آمادگی و زمینه را نداشته باشد و دلش آماده و نرم و خاضع نباشد، آن دعا اثربخشی کامل ندارد. علامه طباطبایى رحمه الله با استفاده از دو آیه شریفه «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛(1) و آیه «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ»؛(2) استفاده مى فرمایند که در استجابت دعا دو چیز معتبر است: یکم) دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستى و صداقت؛ نه که این لقلقه زبان باشد که لفظ «ادعو» آن را مى رساند.
دوم) فقط از خداوند بخواهد که لفظ «عنّى» همین را مى فهماند. بنابراین اگر به یک سبب از هزاران اسباب خارجى اعتماد کند، از خدا نخواسته و در این جا «عنّى» محقق نشده است»(3) و خداوند قول نداده که اگر از دیگران چیزى خواستید، آن را مستجاب کند. حال در هر دعایى این دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمى است و اگر هر یک از این دو شرط نباشند حقیقت دعا به طور کامل تحقق نیافته است، لاجرم خداوند استجابت آن را تضمین نفرموده است؛ بلکه اگر کسى از غیر خدا چیزى بخواهد، خداوند او را به غیر خود واگذار مى فرماید.

یک. موانع استجابت دعا

اهل بیت عصمت و طهارت – که مفسران قرآن کریم هستند – براى استجابت دعا موانعى را ذکر نموده اند که به بعضى از آنها اشاره مى کنیم. 1.1. غفلت قلب دعا یعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى مى باشد و طبیعى است که این ارتباط در صورتى مؤثر است که فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلکه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پیشگاه او شکل بگیرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند.
رسول اکرم صلى الله علیه وآله مى فرماید: «اعلموا ان الله لا یقبل دعاءً عن قلب غافل»؛ «بدانید که خداوند دعائى که از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمى کند».(4) در واقع خداى متعال این گونه بندگان خود را تأدیب و تربیت مى کند تا از راه خطا بازگشته و مسیر صحیح هدایت الهى را در زندگى خود انتخاب کنند. 2.1. منافات داشتن با حکمت الهى خداى متعال بر اساس حکمت خود، این عالم را طبق قوانین خاص اداره مى کند و هیچگاه، این قوانین را نقض نمى کند.
بنابراین استجابت دعا باید از مسیر قوانین و سنن الهى جریان یابد و اگر دعایى نقض کننده این مطلب باشد، مستجاب نمى شود؛ زیرا خداى متعال فقط کریم نیست؛ بلکه حکیم نیز هست و هیچ صفتى از صفات او، صفت دیگرش را نقض نمى کند. امام على علیه السلام مى فرماید: «ان الله سبحانه لا ینقض حکمته فلذلک لا یقع الاجابة فى کل دعوة»؛ «خداوند سبحان حکمت خویش را نقض نمى کند بنابراین هر دعایى را مستجاب نمى سازد».(5) 3.1. عدم مصلحت گاهى انسان از خداوند چیزهایى را درخواست مى نماید و فکر مى کند اجابت آن به نفع او مى باشد؛ حال آنکه در واقع اجابت آن درخواست؛ به ضرر او است.
این سخن، اشاره به آیه 216 سوره «بقره» دارد که مى فرماید: «عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ…»؛ «چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید حال آنکه خیر شما در آن است و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرّ شما در آن است…». و همه اینها به خاطر جهل و یا محدودیت هایى است که در انسان وجود دارد. 4.1. گناهان اجتماعى گناهان اجتماعى – مثل ترک امر به معروف و نهى از منکر – باعث عدم اجابت دعا است. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمودند: «اگر امر به معروف و نهى از منکر را ترک کنید، بدترین شما بر شما چیره خواهند شد، آن گاه نیکان شما دست به دعا برمى دارند، ولى اجابت نمى شود».

دو. آداب دعا

در روایات نورانى معصومین علیه السلام امورى به عنوان آداب دعا بیان شده که رعایت آنها مى تواند در استجابت دعا مؤثر باشد. 1.2. اصرار در دعا یکى از عواملى که سبب استجابت دعا مى گردد، اصرار در دعا است خداى متعال بنا به دلایلى گاهى اوقات دعاى بنده خویش را سریعاً اجابت نمى کند؛ حال یا به علت گناهى که انجام داده و باید توبه کند و یا به علت عدم وجود شرایط لازم و نیاز به فرصت براى استجابت دعا از مجراى طبیعى و یا به جهت اینکه خداى متعال مى خواهد بنده اش، ارتباط خود را با او بیشتر کند و به درگاه او توجه زیادتر داشته باشد.
بنابراین اصرار در دعا خود مى تواند عاملى در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزیدن در دعا، موجب خشنودى خداوند متعال است. امام باقرعلیه السلام مى فرماید: «ان الله عزوجل کره الحاح الناس بعضهم على بعض فى المسأله و أحب ذلک لنفسه»؛ «بدرستى که خداوند متعال کراهت دارد از اصرار مردم نسبت به یکدیگر براى اداى حاجات، در حالى که آن را براى خود دوست دارد».(6) و نیز مى فرماید: «والله لایلحّ عبد مؤمن على الله عزوجل فى حاجة الا قضاها له»؛ «به خدا قسم اصرار نمى ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براى حاجتى مگر این که آن را برآورده مى سازد».(7) رسول اکرم صلى الله علیه وآله مى فرماید: «ان الله یحب السائل»؛ «خداى متعال درخواست کننده را دوست دارد»،(8) بنابراین اصرار در دعا به پیشگاه الهى، گذشته از اینکه موجب برآورده شدن حاجت مى شود. فى نفسه امرى مطلوب و مورد عنایت خداوند متعال است بدین جهت هیچ گاه نباید از تأخیر در استجابت دعا دلگیر و نا امید شد. پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله مى فرماید: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح فى الدعاء استجیب له او لم یستجیب»؛ «خدا رحمت کند بنده اى را که از خداوند متعال حاجتى را درخواست کند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»(9).(10) 2.2. انجام کار نیک همان طور که گناه مانع استجابت دعا و سبب محرومیت از لطف الهى است. انجام دادن کار نیک سبب استجابت دعا مى گردد و طبیعى است که هر قدر اعمال نیک انسان زیادتر باشد، لطف الهى به او بیشتر است، به خصوص بعضى از اعمال که بسیار در این زمینه مؤثر بوده و عامل ایجاد ارتباط انسان با خدا است؛ مانند نماز که دریچه ملکوت را بر روى انسان باز مى کند و زمینه ساز استجابت دعا مى گردد. بنابراین بعد از هر نمازى، مى توان به استجابت دعایى امیدوار بود. پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله مى فرماید: «من ادّى فریضة فله عندالله دعوة مستجابة»؛ «هر کس نماز واجبى را بجا آورد نزد خدا دعایى مستجاب خواهد داشت».(11) 3.2. عجله نداشتن در اجابت دعا انسان وقتى خواسته اى دارد، مى خواهد هر چه زودتر به آن برسد؛ اما گاهى صلاح او در آن نیست و یا شرایطش فراهم نشده است و با مدتى صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسید. اما بى تابى و عدم شکیبایى، گاهى سبب ناامیدى مى شود و مانعى براى رسیدن به خواسته هاى مورد نظر است.
بدین جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بیش از حد نداشته باشیم. آنچه که وظیفه انسان است دعا کردن و امیدوار بودن است و آنچه که بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراین در آنچه که به خداوند مربوط مى شود، مداخله نکنیم که در غیر این صورت به زیان ما تمام شده و مانعى براى وصول رحمت الهى خواهد گشت. امام صادق علیه السلام فرمود: «همیشه مؤمن در خیر و آسایش است تا هنگامى که عجله نکند. در غیر این صورت ناامید مى شود و دعا را ترک مى کند.
از امام علیه السلام پرسیده شد: چگونه عجله مى کند! امام مى فرماید: مى گوید از فلان زمان دعا کردم اما اجابت نشده است.(12) بنابراین باید امید فراوان داشت و اصرار در دعا نیز ورزید؛ اما عجله نباید داشت که خود مانع تحقق استجابت دعا است. امام صادق علیه السلام مى فرماید: «ان العبد اذا دعا لم یزل الله تبارک و تعالى فى حاجته ما لم یستعجل»؛ «به درستى که بنده هنگامى که دعا مى کند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانى که او عجله نکند». 4.2. واسطه قرار دادن معصوم علیه السلام خداوند متعال مى فرماید: «وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ»؛ «به سوى خداوند واسطه بجویید»(13) و نیز مى فرماید: «وقتى مردم به خود ستم نموده و نزد تو مى آمدند و طلب مغفرت مى کردند، پیامبر نیز براى آنان استغفار مى نمود، خدا را مهربان و توبه پذیر مى یافتند»(14). 5.2. دعا در مکان هاى مقدس دعا در مساجد، حرم اهل بیت علیهم السلام، تربت شهیدان و… زمان هایى که در مظان استجابت دعا هستند (مانند شب قدر، روز عرفه و میلاد و شهادت ائمه اطهار و سحرها)، در سرعت استجابت آن بسیار مؤثر است.
بهترین زمان برای دعا کردن این است که سحرگاه برخیزید و چند آیه قرآن بخوانید و چند رکعت از نماز شب را خوانده و آن گاه با تضرع و خشوع دعا کنید. خداى متعال ما را امر نمود که دعا کنید «و قال ربّکم اُدعونى» و جهت تشویق به دعا فرمود: دعاى شما را اجابت مى کنم «أستجب لکم» ولى ذیل آن کسانى را که اهل دعا نیستند، مذمت مى کند و هشدار مى دهد: کسانى که از دعا و عبادت رو گردان و گریزانند بزودى خوار و ذلیل وارد جهنم خواهند شد؛ «انّ الّذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنّم داخرین»(15). و در آیه دیگر مى فرماید: «قل ما یعبؤا بکم ربّى لولا دعاؤکم؛ اى پیامبر به امت بگو که اگر دعا و زارى شما نبود خدا به شما چه اعتنایى نداشت» (16). از همین آیات و نظایر آن استفاده مى شود که هر دعایى عبادت و هر عبادتى دعا مى باشد. لذا گذشته از اینکه مورد دعا تنها در صورت مصلحت بودن اعطا مى شود. خود دعا چون عبادت است، براى دعا کننده فضیلتى خواهد بود و درجه اى از بهشت را براى او تثبیت مى کند.
حال براى اینکه انسان به مقصود خود در دعا برسد، خداوند او را دعوت مى کند که با اخلاص دعا نماید «فادعُوا الله مخلصین له الدّین؛ دعا را که از شئون دین است، با اخلاص بخوانید». دعاى مخلصانه و از سر صدق به عنوان عبادتى شایسته، مورد تشویق خداوند قرار گرفته است. وقتى در جاى دیگر از دعا سخن به میان مى آید مى فرماید خداوند دعاى مؤمنان را چون با اخلاص بوده، جواب مى دهد «و یستجیب الذین امنوا و عملوا الصالحات» چون آنچه مى خواهند از روى مصلحت است، خداوند نیز از روى مصلحت اعطا مى کند و اضافه هم مى دهد چون خود دعا، عبادتى است که پاداش مضاعف دارد «و یزیدهُم من فضله» در مجموع مى توان نتیجه گرفت که خداوند خود مردم را دعوت نمود تا دعا کنند و دعا را بهترین عبادتها معرفى نمود و وعده داد که دعاهاى خالصانه را مى پذیرد و به هدف اجابت مى رساند و علاوه بر آن پاداش دعا را نیز اعطا مى نماید. پس قبل از اینکه هر فردى بخواهد دعا کند مى بایست اخلاص در دعا را مدّ نظر بگیرد و اخلاص چیزى نیست که به سادگى بدست آید، لذا خداوند، دعا کننده را با دو شرط ایمان و عمل صالح، جواب مى دهد.
کافى است مادر خود بنگریم آیا شرایط اجابت دعا را داریم یا نه؟! اگر شرایط مزبور را دارا بودیم انتظار اجابت بجاست. خداوند در دعا به باطن مى نگرد اگر دل آمادگى و اخلاص را داشت، حتما پاسخ مى دهد. از طرفى مؤمن خود را موظف مى داند که خدا را عبادت کند، در نتیجه امور خود را به خالق خود تفویض مى نماید چون او را بصیر و آگاه به حال بندگان مى شناسد.
با این معرفت مى تواند امید داشته باشد که خداوند جواب شایسته اى به او مى دهد اما هم او بیم نیز دارد که در خواندن خلوص نیت نداشته باشد، یا مى ترسد از اینکه اعمال گذشته اش مانع اجابت دعایش شود؛ به همین منظور مؤمن در دعاى خود حالت خوف و رجا دارد، هم دعا مى کند، هم اصرار بر دعا دارد، هم امیدوار به اجابت است و نیز خوفناک از ردّ باب (اجابت نشدن)! وقتى این ویژگیها در او جمع شد، اینگونه دعا مى کند «اللّهم انّى ادعوکَ کما أمَرتَ، فاستجب لى کما وعَدتَ انّک لا تخلفُ المیعاد؛ خدایا تو را آنگونه که دستور داده بودى، خواندم، پس همانطور که وعده نیز دادى، مرا پاسخ ده، بدرستى که تو هرگز خُلف وعده نمى کنى و وعده هاى تو حتمى و قطعى است». براى اینکه در باره ادب دعا معرفت بیشترى کسب کنید به دعاى کمیل و شرح آن توجه نمائید. انشاء الله خداوند ما و شما را از مخلصین در دعا قرار دهد. آمین! نکته آخری که در خور توجه است این که حتی مراقب باشید که در عبادت و دعا زیاده روی و افراط نداشته باشید بلکه در رتبه نخست فقط به انجام واجبات و ترک محرمات اهتمام شود و در زمان مناسبی که حال خواندن نمازهای مستحبی یا دعا دارید؛ به آنها هم بپردازید. ولی به هر حال همواره اعتدال و نشاط معنوی را در خود حفظ کنید.
اما در مورد برآوده شدن حاجت مورد نظر خود هم نگران نباشید که چرا مستجاب نشد؛ زیرا ما افراد بشر از حقایق عالم هستی به خصوص غیب و باطن هستی با خبر نیستیم، ممکن است مصلحت نباشد تا به حاجت مورد نظر خود برسیم و یا مصلحت در تأخیر آن باشد. بنابراین آموزه های دینی به ما یاد می دهد که امور زندگی را به خداوند خالق حکیم و رحیم و غفور بسپاریم و با دعای خود از او بخواهیم که آن چه خیر و رحمت و لطف است به ما عنایت فرماید و در مورد حاجات مشخص از او چنین بخواهیم که: «خدایا! اگر مصلحت و خیر ما در آن است به ما عطا فرما»؛ حال اگر چنین روحیه ای پیدا کنیم که خداوند جز خیر و برکت و رحمت، برای ما نمی خواهد؛ آن گاه قطعا درهای خیر و برکت و گشایش در زندگی؛ باز می شود. امید است خداوند حاجت مشروع شما را هم برآورده سازد.
این را هم اضافه کنیم که یکی از عوامل استجابت دعا و روا شدن، حاجات، دعا در حق برادران و خواهران ایمانی به خصوص گرفتاران است، چنان که در فرمایش امامان معصوم (ع) آمده است که اگر در حق دیگران دعا کنیم، فرشتگان خدا در حق دعا کننده، دعا می کنند و دعای فرشتگان قطعا مستجاب است.
در روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که «خیر الدعاء الاستغفار» بهترین دعا استغفار است. کافی، ج 2، ص 504. استغفار همان درخواست آمرزش از خداوند کریم است که با گفتن الفاظی مانند استغفرالله، استغفرالله و اتوب الیه، اللهم اغفرلی و مانند آن محقق می شود. در روایت دیگری از امیرمؤمنان علی(ع) نقل شده است که «خیرالدعاء ما صدر عن صدر نقی و قلب تقی» (عوالی اللئالی، ج 4، ص )19. بهترین دعا دعایی است که از قلب و سینه ای پاک و قلبی پرهیزگار صادر شود. همچنین در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است که بهترین دعا، دعای من و انبیای قبل از من است که این دعا می باشد: «لا اله الا الله وحده لا شریک له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شیء قدیر». (جواهر، ج 7، ص 200 و بحارالانوار، ج 83، ص 256). در روایتی نیز بهترین دعا، دعای مخفی آمده است. (تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 321).
پی نوشت ها: 1) بقره (2)، آیه 186؛ «هرگاه بندگانم از من سؤال کردند، به درستى که من نزدیک هستم دعاى دعا کننده را هرگاه مرا بخواند اجابت مى کنم». 2) غافر (40)، آیه 60؛ «بخوانید مرا استجابت مى کنم شما را». 3) المیزان، 2، صص 30 – 33. 4) میزان الحکمه،ج 2، ص 875. 5) میزان الحکمة، ج 2، ص 876. 6) میزان الحکمه، ج 2، ص 880. 7) همان 8) همان 9) همان، ص 880. 10) میزان الحکمه، ج 2، ص 880. 11) همان 12) همان 13) مائده، آیه 35. 14) نساء، آیه 64. 15) غافر، آیه 60. 16) فرقان، آیه 77.{