از مهم ترین زمینه هاى درک فیض و عنایت الهى (هدایت خاصه و بدون واسطه از جانب خداوند)، صبر و شکیبایى است. تا جایى که ائمه اطهار(ع) به واسطه صبر عظیمشان و عزم استوارشان به مقام شامخ ولایت و امامت نایل شدند و جَعلَنا مِنهُم ائمّةً یهدونَ بأمرنا لما صَبَروایعنى ریشه امامت و رهبرى صبر است(سجده، آیه ى 24).
آغاز صبر با کم حرفى و کنترل خیال هاى پریشان است. یعنى باید نفس را از تعدّى و زیاده روى در حرف زدن، فکر و خیال کردن باطل بازداشت. مرحله بعد شکیبایى بر تمام مشتهیات و لذایذ نفسانى است
در مرتبه بعد باید در مقابل تمام آن چیزهایى که منافى صراط مستقیم است صبر پیشه کرد و چشم پوشید. حبس نفس و بازداشتن آن از دنیا و آن چه متعلّق به آن است روح را سبکبار مى سازد و طى مراحل بعد را براى او میسرتر مى سازد. کم کم صبر اوج مى گیرد حتّى از عالم برزخ و بالاتر از آن از تمام شئون عالم آخرت رخت برمى بندد، از همه چیز (غیر خدا) جمع مى شود و فقط بر خدا پخش مى شود. چون خدا شرک نمى پذیرد. پس درمى یابیم عبد مطلق از هر گونه شرک مبرّا و متّصف به عالى ترین مقام هاى توحید است.
براى تقویت حلم و بردبارى، باید طبق برنامه اى جدى به تقویت اراده خود بکوشید و همواره سعى کنید برخود مسلط باشید، در این رابطه راه هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدى باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. کاملا به خود مطمئن باشید که مى توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى عجول نباشید؛ بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک سال بر روى رفتارهاى خود کار کنید و اگر چنین نمودید، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهید شد.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مساله اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این مساله باعث مى شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید – یا در صورت امکان نذر کنید – که اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى نموده اند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو و پیاده روى و گردش در طبیعت و… نیز استفاده کنید.
6. در تصمیم گیرى ها، حتى الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیشتر با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
8. از موقعیت هاى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى شود و از موقعیت هاى که شما را به تندى نمودن دعوت مى کند، دور شوید.
9. قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن گاه اقدام نمایید و با تمرین این راه کار و به کارگیرى آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى زند. و شما را به عصبانیت دعوت مى کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب کنید و حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى توجهى و تغافل را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید؛ژ مثلاً روایات، آیات و داستان هایى را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر کنید. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى که خود مرتکب آن شده اید، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور کنید؛ به گونه اى که به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید و آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى سریع، حالات خود را تغییر دهید؛ مثلاً اگر ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشوید و یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت هاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزید؛ چه قرآن تأثیر عظیم در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. همین طور عبادت هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به سکوى آرامش مى سپارد.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزک با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکمیت پیدا کند.
16. شرح موارد فوق را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلف از آن را یادداشت کنید و همواره سعى کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید و حتى قبل از بروز آن موقعیت ها و به صورت مستمر، راه کارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. و از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و… بکاهید و خود تنبیهى را به کار بگیرید.
17. مطالعه کتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصیه مى کنم.
اگر انسان در مشکلات و مصائب خویشتن را از دست ندهد، یعنى سخنى و حرکتى برخلاف رضاى خدا
نگوید و نکند و پیمانه صبرش لبریز نگردد و سفره مشکلات و سختى ها را پیش این و آن باز نکند، صبر نیکو دارد.
خداى سبحان در قرآن کریم پیامبران را خصوصا مؤمنین را عموما به صبر دعوت مى کند.
فاصبر صبرا جمیلاً. در این آیه پیامبر اکرم(ص) را مخاطب ساخته مى فرماید: صبر جمیل پیشه کن و در برابر استهزاء و تکذیب و ازار آنها شکیبا باش.
یا در آیه 18 سوره یوسف که مى فرماید: … فصبر جمیل والله المستعان على ما تصفون که از زبان حضرت یعقوب نقل مى کند، وقتى به حضرت یعقوب(ع) پیراهن آغشته به خون دروغین یوسف را برادران یوسف نشان دادند فرمود «فصبر جمیل» با این که قلبش مى سوخت و جانش آتش گرفته بود.
و آیات متعدد دیگر که ضمن دعوت به صبر، اجر و ثواب صابران را گوشزد مى کند.
آغاز صبر با کم حرفى و کنترل خیال هاى پریشان است. یعنى باید نفس را از تعدّى و زیاده روى در حرف زدن، فکر و خیال کردن باطل بازداشت. مرحله بعد شکیبایى بر تمام مشتهیات و لذایذ نفسانى است
در مرتبه بعد باید در مقابل تمام آن چیزهایى که منافى صراط مستقیم است صبر پیشه کرد و چشم پوشید. حبس نفس و بازداشتن آن از دنیا و آن چه متعلّق به آن است روح را سبکبار مى سازد و طى مراحل بعد را براى او میسرتر مى سازد. کم کم صبر اوج مى گیرد حتّى از عالم برزخ و بالاتر از آن از تمام شئون عالم آخرت رخت برمى بندد، از همه چیز (غیر خدا) جمع مى شود و فقط بر خدا پخش مى شود. چون خدا شرک نمى پذیرد. پس درمى یابیم عبد مطلق از هر گونه شرک مبرّا و متّصف به عالى ترین مقام هاى توحید است.
براى تقویت حلم و بردبارى، باید طبق برنامه اى جدى به تقویت اراده خود بکوشید و همواره سعى کنید برخود مسلط باشید، در این رابطه راه هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدى باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
1. کاملا به خود مطمئن باشید که مى توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى عجول نباشید؛ بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک سال بر روى رفتارهاى خود کار کنید و اگر چنین نمودید، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهید شد.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. همواره در هر مساله اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این مساله باعث مى شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید – یا در صورت امکان نذر کنید – که اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى نموده اند.
5. از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو و پیاده روى و گردش در طبیعت و… نیز استفاده کنید.
6. در تصمیم گیرى ها، حتى الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
7. بیشتر با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
8. از موقعیت هاى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى شود و از موقعیت هاى که شما را به تندى نمودن دعوت مى کند، دور شوید.
9. قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن گاه اقدام نمایید و با تمرین این راه کار و به کارگیرى آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
10. به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى زند. و شما را به عصبانیت دعوت مى کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب کنید و حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى توجهى و تغافل را پیش گیرید.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید؛ژ مثلاً روایات، آیات و داستان هایى را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر کنید. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى که خود مرتکب آن شده اید، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور کنید؛ به گونه اى که به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید و آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
12. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى سریع، حالات خود را تغییر دهید؛ مثلاً اگر ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشوید و یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از موقعیت دور سازید.
13. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت هاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزید؛ چه قرآن تأثیر عظیم در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. همین طور عبادت هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به سکوى آرامش مى سپارد.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزک با آب سرد بشویید.
15. دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکمیت پیدا کند.
16. شرح موارد فوق را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلف از آن را یادداشت کنید و همواره سعى کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید و حتى قبل از بروز آن موقعیت ها و به صورت مستمر، راه کارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. و از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و… بکاهید و خود تنبیهى را به کار بگیرید.
17. مطالعه کتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصیه مى کنم.
اگر انسان در مشکلات و مصائب خویشتن را از دست ندهد، یعنى سخنى و حرکتى برخلاف رضاى خدا
نگوید و نکند و پیمانه صبرش لبریز نگردد و سفره مشکلات و سختى ها را پیش این و آن باز نکند، صبر نیکو دارد.
خداى سبحان در قرآن کریم پیامبران را خصوصا مؤمنین را عموما به صبر دعوت مى کند.
فاصبر صبرا جمیلاً. در این آیه پیامبر اکرم(ص) را مخاطب ساخته مى فرماید: صبر جمیل پیشه کن و در برابر استهزاء و تکذیب و ازار آنها شکیبا باش.
یا در آیه 18 سوره یوسف که مى فرماید: … فصبر جمیل والله المستعان على ما تصفون که از زبان حضرت یعقوب نقل مى کند، وقتى به حضرت یعقوب(ع) پیراهن آغشته به خون دروغین یوسف را برادران یوسف نشان دادند فرمود «فصبر جمیل» با این که قلبش مى سوخت و جانش آتش گرفته بود.
و آیات متعدد دیگر که ضمن دعوت به صبر، اجر و ثواب صابران را گوشزد مى کند.
صبر جمیل در روایات:
امام باقر(ع) در پاسخ از سؤال از صبر نیکو فرمود: صبر جمیل، صبرى است که در آن نزد مردم گله و شکایت نمى شود و امام صادق(ع) در معناى آیه 18 سوره یوسف که در آن آمده است «فصبر جمیل» فرمود یعنى صبرى که همراه با شکوه نباشد.
اما راز و نیاز با خداى بى نیاز در مورد مشکلات و سختى ها ناصبورى نیست، بلکه استعانت از ذات متعال براى تحمل فشار و حل مشکلات است و این یک نوع ثبات قدم و درخواست صبر جهت تحمل سختى ها از بارگاه ربوبى است. اما آنهایى که به مقام رضا رسیده اند مشکلات خود را در محضر خداى متعال نیز به زبان نمى آورند، چون که به زبان آوردن هر چند که شکوه از سختى نیست اما شائبه آن را دارد، اظهار درد، پیش خدا به نوعى تغییر وضع موجود را از خدا طلبیدن است و این با مقام رضا سازگار نیست.