درباره محلّ دفن سر مبارک امام حسین(علیه‌السلام) به خصوص و سرهاى دیگر شهداى کربلا به صورت عموم، در کتاب هاى تاریخى شیعه و اهل سنّت و نیز منابع روایى شیعه اختلاف فراوانى مشاهده مى شود. البته اقوال نقل شده نیاز به بررسى دارد؛ اما هم اکنون مشهورترین قول ـ که مورد قبول جامعه شیعى قرار گرفته ـ آن است که سر مبارک پس از چندى به بدن ملحق شد و در سرزمین کربلا مدفون گردید.
براى آگاهى بیشتر به بیان این اقوال مى پردازیم:
1. کربلا
این نظر دیدگاه مشهور بین علماى شیعه است و علامه مجلسى رحمه الله به این شهرت اشاره کرده است.[ بحارالانوار، ج 45، ص 145.]
شیخ صدوق رحمه الله با نقل روایتى، الحاق سر به بدن در کربلا را از قول فاطمه دختر على(علیه‌السلام) و خواهر امام حسین(علیه‌السلام) نقل کرده است.[ همان، ج 45، ص 140 (به نقل از: امالى صدوق، ص 231).] اما درباره کیفیت و چگونگى الحاق دیدگاه هاى مختلفى ابراز شده است.
برخى همانند سیدبن طاووس آن را امرى الهى مى داند که خداوند با قدرت خود و به صورت معجزه انجام داده است. وى از چون و چرا درباره آن نهى کرده است.[ سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ص 588.]
برخى دیگر چنین گفته اند: امام سجاد(علیه‌السلام) در بازگشت در روز اربعین[ شهید قاضى طباطبایى، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ج 3، ص 304.] یا روزى غیر از آن، سر را در کربلا در کنار بدن دفن کرد.[ لهوف، ص 232. البته با صراحت نام امام سجاد(علیه‌السلام) را نمى آورد.]
اما اینکه آیا دقیقا سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکى بدن دفن شد، عبارت روشنى در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهى کرده است.[ اقبال الاعمال، ص 588.]
عده اى گفته اند: پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند، پایین آورده و آن را در گنجینه اى از گنجینه هاى حکومتى گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود. سپس وى آن را بیرون آورده و پس از تکفین، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد. پس از آن جانشین وى عمر بن عبدالعزیز (حکومت 99 تا 101 ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد! اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است.[ امینى، محمدامین، مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 324؛ به نقل از: مقتل الخوارزمى، ج 2، ص 75.]
در پایان متذکّر مى شویم که برخى از دانشمندان اهل سنّت مانند شبراوى، شبلنجى و سبط ابن حویزى نیز اجمالاً پذیرفته اند که سر در کربلا دفن شده است.[ همان، ص 324 و 325.]
2. نجف اشرف در کنار قبر حضرت على(علیه‌السلام)
از عبارت علاّمه مجلسى رحمه الله و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست مى آید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت على(علیه‌السلام) دفن شده است.[ بحارالانوار، ج 45، ص 145.] روایاتى همانند سلام دادن امام صادق(علیه‌السلام) به همراه فرزندش اسماعیل، بر امام حسین(علیه‌السلام) پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت على(علیه‌السلام) در نجف ـ به صراحت و روشنى وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق(علیه‌السلام) ثابت مى داند.[ همان، ج 45، ص 178؛ به نقل از: کامل الزیارات، ص 34 و کافى، ج 4، ص 571.]
روایات دیگرى نیز همین مطلب را تأیید مى کند؛ به گونه اى که حتى در کتاب هاى شیعه، زیارتى براى سر امام(علیه‌السلام) در نزد قبر امام على(علیه‌السلام) نقل شده است.[ همان، ص 178 و ر.ک: مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 325ـ328.]
درباره کیفیت انتقال سر به این مکان، از قول امام صادق(علیه‌السلام) چنین نقل شده است: یکى از دوستداران اهل بیت علیهم السلام در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت على(علیه‌السلام) آورد.[ بحارالانوار، ج 45، ص 145.] البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت على(علیه‌السلام) تا زمان امام صادق(علیه‌السلام) براى همگان شناخته شده نبود.
در روایتى دیگر آمده است: پس از آنکه سر مدّتى در دمشق بود، به کوفه نزد
ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت على(علیه‌السلام) دفن کنند.[ همان، ص 178.] اشکال دیدگاه قبلى به این دیدگاه نیز وارد است.
3. کوفه
سبط ابن جوزى این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است: عمرو بن حریث مخزومى آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل، تکفین و خوشبو کردن، سر را در خانه خود دفن کرد.[ تذکرة الخواص، ص 259؛ به نقل از: مع الرکب الحسینى، ص 329.]
4. مدینه
ابن سعد صاحب طبقات الکبرى این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است: یزید سر را براى عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه علیهاالسلام دفن کرد.[ ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 112.]
این دیدگاه به وسیله تعدادى دیگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمى، در مقتل الحسین(علیه‌السلام) و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب) پذیرفته شده است.[ مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 330 و 331.]
اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه علیهاالسلام معلوم نبوده تا در کنار آن دفن شود.
5. شام
شاید بتوان گفت: بیشترین گزارش هاى اهل سنّت، حکایت از دفن سر در شام مى کند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفى ابراز کرده اند؛ همچون:
الف. در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد؛
ب. در باغى در کنار مسجد جامع اموى؛
ج. در دارالاماره؛
د. در گورستانى در دمشق؛
هـ . در کنار دروازه توما.[ مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 331ـ335.]
6. رقّة
رقّه شهرى در کنار فرات بوده که گفته شده است: یزید سر امام(علیه‌السلام) را براى آل ابى محیط ـ خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند ـ فرستاد و آنها، آن را در خانه اى دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد.[ همان، ص 334؛ به نقل از: تذکرة الخواص، ص 265.]
7. مصر (قاهره)
نقل شده است: خلفاى فاطمى ـ که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم مى راندند و پیرو مذهب شیعى اسماعیلى بودند ـ سر مبارک امام حسین(علیه‌السلام) را از دروازه فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین(علیه‌السلام) را پس از سال 500 بنا کردند.[ البدایة و النهایة، ج 8، ص 205.]
مقریزى سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است: هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویى همچون مشک از آن به مشام مى رسد.[ مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 337.] علامه سیدمحسن امین عاملى (از دانشمندان معاصر شیعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر مى گوید: «در محلّ دفن سر بارگاه بزرگى ساختند و در کنار آن نیز مسجدى بزرگ بنا کردند. من در سال 1321 ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادى را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم. سپس مى گوید: شکى در انتقال سرى از عسقلان به مصر وجود ندارد؛ اما اینکه آن سر از آن امام(علیه‌السلام) یا شخص دیگرى بوده، جاى شک است![ امین عاملى، سیدمحسن، لو اعج الاشجان فى مقتل الحسین(علیه‌السلام)، ص 250.]
علامه مجلسى رحمه الله نیز به نقل از گروهى از مصریان، به وجود بارگاهى عظیم در مصر با نام «مشهد الکریم» اشاره مى کند.[ بحارالانوار، ج 45، ص 144.]