اجمالا: حکومت آل بویه: بین قرن های سوم تا چهارم هجری در ایران حکومت های نیمه مستقلی شکل گرفت که اصطلاحا آنها را حکومت های متقارن می نامند. در بین این حکومت، دوره حکومت آل بویه از عظمت و ویژگی خاصی برخوردار است چون ضمن مقبولیت عام یافتن به لحاظ مدارا با مردم، توانستند بغداد مرکز خلافت عباسی را فتح نمایند. دولت آل بویه که برآمده از سرزمین دیلم و گیلان بود، در اندک زمانی پیشرفت فراوانی در تمامی زمینه ها نمود که اوج این پیشرفت و اقتدار در دوره عضد الدوله دیلمی است. عضد الدوله توانست با درایت و تلاش خود خدمات فراوانی در تمامی زمینه های علمی و عمرانی به جامعه ایران نمود.گفتاری در مورد دیلمان و دیلمیان دیلمان که امروز بخش کوچکی از سیاهکل است روزگاری وسعت بسیار داشت، به طوری که یک سویش مازندران و سوی دیگرش قزوین بود، از مناطق گردشگری و زیارتی این شهر ستان می توان منطقه زیبای اسپیلی، لونک، تی تی کاروانسرا (دوره صفویه) غار اسپهدان، مناطق باستانی قلعه کوتی، کوه بس، بقعه آقا سید ابراهیم ( از فرزندان امام موسی کاظم(ع)) را نام برد.باتفصیل بیشتر:آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام‌گور ساسانی می‌رسد. ابوشجاع سه پسر به نام‌های علی، حسن و احمد داشت که همراه پدر در دورۀ تسلط حاکمان آل زیار بر طبرستان به خدمت آنها درآمدند و در دورۀ ضعف خلافت عباسی ادعای استقلال کرده و بغداد را تصرف کردند. آنان با نگه‌داشتن ظاهری از خلافت عباسی از سال 322 تا 447 به حکومت بر قلمرو خلافت در سه شعبه دست یافتند.الف- آل بویۀ فارسمؤسس سلسلۀ آل بویه، عماد الدوله علی می‌باشد. او ابتدا نمایندۀ مرداویج زیاری بود بعد به اصفهان رفت و مظفربن یاقوت را شکست داد. از آن‌جا به خاطر ترس از مرداویج به فارس رفت و شیراز را تصرف کرد. سپس برادرش حسن را به تصرف عراق و برادر دیگرش احمد را به تصرف کرمان فرستاد، ولی احمد چون در کرمان موفق نشد به جانب بغداد رفته در سال 334 بر خلیفه مستکفی استیلا یافت. او بر خود عنوان امیرالامراء برگزید و خلیفه به او لقب معزالدوله داد و به حسن رکن‌الدوله، و علی را عماد الدوله خواند. بعد از احمد عضدوالدوله به حکومت رسید. او کرمان را از سامانیان گرفت و به بغداد لشکر کشید و عزالدوله بختیار را کشت و بر بغداد مسلط شد.
بعد از عضدالدوله پسرش شرف الدوله به حکومت فارس رسید و بر بغداد هم تسلط یافت سپس پسرش بهاء الدوله به جای او نشست.
بعد از بهاء الدوله پسرش سلطان الدوله و سپس ابوکالیجار و پسرش ملک رحیم به ترتیب به حکومت رسیدند ولی قلمرو آنها مورد هجوم سلجوقیان قرار گرفت و طُغرل سلجوقی در سال 447 وارد بغداد شد و ملک رحیم را دستگیر کرد و به حکومت آل بویه پایان داد.
ب- آل بویه عراق
پایه‌گذار آل بویۀ عراق، خوزستان و کرمان، معزالدوله احمد است. او در سال 334 بغداد را تصرف کرد و مستکفی را از خلافت عزل و مطیع را به جای او نشاند و دستور لعن معاویه، عایشه و خلفای سه گانه را صادر کرد. آل بویه عراق هم مانند فارس توسط سلطان طغرل سلجوقی سقوط کردند.
ج- آل بویۀ اصفهان، ری و همدان
بنیانگذار آل بویه اصفهان، ری و همدان، رکن الدوله حسن است. او به کمک برارش علی، اصفهان و ری را از وشمگیر حاکم زیاری گرفت و سامانیان را در تصرف ری ناکام گذاشت. رکن الدوله در هنگام مریضی قلمرو خود را بین فرزندانش تقسیم کرد. اصفهان را به مؤید الدوله، همدان و جبال و ری و طبرستان را به فخرالدوله و فارس، کرمان و اهواز را بنابر وصیت برادرش علی به عضدالدوله داد و برادران را به اطاعت از عضدالدوله فرا خواند. بعد از حسن پسرش مؤید الدوله در اصفهان به حکومت رسید و بر گرگان و طبرستان نیز مسلط شد. قابوس، حاکم زیاری، را شکست داد. او صاحب بن عبّاد را که فردی با تدبیر و دادگر و عالم بود. به وزارت برگزید در اواخر همدان و ری را فخرالدوله گرفت و فخرالدوله به سامانیان در خراسان پناهنده شد ولی با مرگ مؤید الدوله بار دیگر به حکومت بازگشت و پس از از فخرالدوله پسران خردسال او به حکومت رسیدند و چون توان ادارۀ امور نداشتند، اختلال در امور پدید آمد.
اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ آل بویه
دورۀ آل بویه دورۀ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و کلامی شیعه در ایران و عراق ایفا کردند و به تحکیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متکلمین، محدثین، فقیهان، و مفسرین بزرگی چون شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدرضی، شیخ صدوق و…. تربیت یافتند و با تشکیل جلسات مناظره به شبهات کلامی و فقهی پاسخ دادند.
آل بویه به تأسیس مراکز علمی و کتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند.
در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد کاظمین، کربلا و نجف را بازسازی کردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند.
اقدام مهم دیگر آنها برگزاری جشن عید غدیر بود که همراه بود با برگزاری نماز عید و آذین‌بندی شهر و برگزاری مراسم جشن ایرانی که هر ساله برگزار می‌شد. علاوه بر این سوگواری عاشورا و محرم را در قالب مقتل خوانی و مرثیه‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری با پوشش سیاه را پایه‌گذاری کردند.
برگرفته از پایگاه پژوهشگاه باقرالعلوم(ع)
منابع :
1) فقیهی علی اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، ص 40، 2- همان منبع، صص 36 و 37، 3- همان، ص 44
2)میرخواند، محمدبن خاوند شاه بن محمود، روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفا، تهران، اساطیر، 1380، چاپ اول، ج 6
3)بناکتی، داوود؛ تاریخ بناکتی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1348
4)عباس پرویز، تاریخ دیالمه و غزنویان، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علی‌اکبر اعلمی، 1366
5)خضری، سید احمد رضا؛ تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، سمت، 1380، چاپ اول
6)خضری، سیداحمد رضا؛ تاریخ تشیع2، تهران، سمت، 1384، چاپ اول