آیا درجات انسانه در بهشت قابل ارتقا هست؟ آیا در بهشت برای بهشتیان هر چه که بخواهندد مجاز است؟ آیا امکان دارد که یک نفر بهشتی از نعمتهایی که برخی دیگر بهره مندند محروم باشد/ درچنین صورتی او همیشه باید حسرت بخورد؟

پس از ورود روح به عالم اوّل از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن، منازل، مواقف و سرفصل هایى در پیش روى انسان قرار مى گیرد که هر یک به جاى خود، یک رویداد بزرگ تکاملى در بازگشت انسان به سوى خداوند است؛ چرا که با هر انتقالى، انسان به صورت اصلى خود، نزدیک تر شده و به کمالات از دست رفته خود هنگام سیر نزولى، نائل مى گردد و به تدریج سعه وجودى خود را یافته و متناسب عالم قرب مى شود. علاوه بر آنکه بعد از ورود به آن، به مقتضاى نظام خاص حاکم بر آن، حرکت و تکامل داشته و در هر عالمى پس از ورود به آن، کمالات جدیدى را کسب مى کند. آیات و روایات نیز گویاى حرکت و تکامل در حشر و عوالم پس از آن است. به دلیل مجال اندک تنها به چند نمونه از این آیات اشاره مى کنیم: 1. (إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)؛آل عمران (3)، آیه 77. «کسانى که عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند، آنان را در آخرت [ از سعادت هاى اخروى ] بهره اى نیست؛ و خداى [ متعال ] روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و به [ نظر رحمت به ] ایشان نمى نگرد و [ آنها را] پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت». جمله «و پاکشان نمى گرداند» در این آیه، مفهوم خاصى دارد. این جمله نشانگر این حقیقت است که انسان هایى که در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق مى باشند؛ در حشر و در مواقف و عوالم آن، مشمول تزکیه حضرت حق بوده، خداوند آنان را از ناپاکى ها پاک مى سازد و آنها را – از آنچه که روى چهره اصلى انسان قرار گرفته و از بسیارى از حقایق محجوبشان کرده – تزکیه و تطهیر مى کند. امّا این تزکیه الهى شامل آن دسته از انسان ها که در صراط عبودیت قرار نگرفته و با خداوند به مخالفت برخاسته اند، نخواهد شد. باید توجه داشت که تزکیه خداى متعال، همان تکمیل و تکامل ساختن روح آدمى است؛ زیرا انسان در زندگى دنیایى، در ظاهر امر داراى یک سلسله عقاید بود که بر اساس آن عقاید روش و سلوک عملى خاصى دارد. امّا در باطن امر، روح آدمى در نتیجه همین عقاید و اعمال، حرکت مخصوصى دارد که آن حرکت اگر در سلوک عبودیت و صراط مستقیم باشد، روح را از آنچه باید پاک کرده، به تدریج پاک مى گرداند و در مدارج کمال پیش مى برد. این حرکت باطنى همان تزکیه الهى است که در روح آدمى، تحت سلوک ظاهرى دینى انجام مى گیرد. این تطهیر، روح را از حجاب ها، تعلق ها و رنگ ها و هر چه بر روح در هنگام جدایى از موطن اصیل اش، عارض گشته، نجات مى دهد و آزاد مى گرداند، در حقیقت، یک حرکت تکاملى براى روح است. حرکت روح هم جز با تزکیه نمى باشد، چه این تزکیه در زندگى دنیایى تحت سلوک دینى انجام گیرد و چه در قیامت به مقتضاى احکام خاص همان عالم و عوالم آن. 2. (إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)؛ «حقیقت این بقره (2)، آیه 174.است که کسانى که آنچه خداوند از کتاب نازل کرده، پنهان مى دارند و بدان بهاى ناچیزى به دست مى آورند،آنان جز آتش در شکم هاى خویش فرو نبرند و خدا روز قیامت با آنان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذاب دردناکى خواهند داشت». مفهوم این آیه مانند آیه سابق، آن است که تزکیه در قیامت، درباره انسان هایى به خصوص است و شامل کسانى که احکام خدا را در مقابل پول و ریاست مى فروشند و از حکم خدا در مى گذرند، نخواهد شد. تزکیه (تطهیر و پاک ساختن)، همان حرکت است؛ چرا که موجود متحرّکى که در مسیرى پیش مى رود، نقایص، حجاب ها، پرده ها، رنگ ها و معایب را کنار زده، خود را از آن آلودگى ها و تعلق پاک مى سازد. پس حرکت تکاملى در قیامت وجود دارد. 3. (إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ وَ هُدُوا إِلَى الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِیدِ)؛حج (22)، آیه 23 و 24. «حقیقت این است خداوند کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند، در باغ ها و [ بهشت هایى ] که از زیر [ درختان ] آن نهرها روان است، درآورده و [ داخل مى گرداند]. در آنجا با دستبندهایى از طلا و مروارید آراسته مى شوند و لباسشان در آنجا از حریر [ پرنیان ] است. [ پس از قرار گفتن در چنین وضعیتى ]هدایت مى شوند به گفتار پاک و [ پاکیزه ] و به سوى راه خداى ستوده [ حمید ]هدایت مى گردند». این آیه به حقایقى اشاره دارد که براى ارباب ذوق، دیوانه کننده است. این گفتار و سخن پاکیزه چیست؟ از ابن عباس نقل شده است: به شهادت «لا اله الا الله» هدایت مى شوند. در بهشت به هر جا که نگاه مى کند، مى گوید: «لا اله اا الله». اما چه گفتنى و چه تبعات و آثارى پس از این گفتن و خواندن مى آید؟ فقط اهلش مى دانند و بس. از ابن زید نقل شده است: به این گفتار پاکیزه «الله اکبر» نیز اضافه مى شودبحارالانوار، ج 8، ص 91. و اهل بهشت مدام «الله اکبر» مى گویند و دائماً سیر صعودى و تکاملى را طىّ مى کنند. حضرت رسول اکرم(ص) شاهد جمال حق بود و هر چه پیش مى رفت و بیشتر مى رسید، مى فرمود: «الله اکبر»، باز بیش تر مى دید و در مى یافت که نمى توان خداوند را توصیف کرد و دوباره مى فرمود: «الله اکبر». زلف آشفته و خوى کرده و خندان لب و مست پیرهن چاک و غزل خوان و صراحى در دست من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست حافظ. این آیه هم اشاره دارد که پس از قرار گرفتن در بهشت، بهشتیان به سخن پاکیزه و به صراط حمید هدایت مى شوند. پس معلوم مى شود که تازه در آنجا راه به خصوصى شروع مى گردد و راهى که حرکت در آن نباشد، راه نیست. این آیه مى گوید: خداوند با اسم «حمید» خود، مؤمنان ومشتاقان را به آنجا که باید ببرد، مى برد. پس حرکت در عوالم حشر وجود و سیر تکاملى در آنجا ادامه دارد.ر.ک: قیام قیامت، صص 102 – 112.