پیامبران الهی بخصوص پیامبران اولو العزم در صدد تشکیل حکومت جهانی و تحقق کامل عدالت بوده اند ؛ اما باید توجه داشت که خداوند برای هر امتی متناسب با شرایط همان امت، پیامبرانی فرستاده است، ولی هیچ پیامبری در اجرای برنامه‌هایش، به‌طور کامل، موفق نبوده و نتوانست حکومت عدل فراگیر را – که یکی از اهداف اصلی آنان بوده – تشکیل دهد؛ زیرا که مردم عصرشان، استعداد پذیرش حکومت عدل فراگیر را نداشته‌اند. هنگامی که پیامبران الهی مبعوث می‌شدند و مردم را به پرستش خدای یگانه و اطاعت از دستورهای او و بیزاری از بت‌ها دعوت می‌کردند، عموماً، با انکار و مخالفت مردم مواجه می‌شدند. خداوند می‌فرماید: ﴿ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا کُلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَّسُولُهَا کَذَّبُوهُ…﴾[۱]. فرمانروایان و ثروت‌مندان جامعه که سرمست عیش و به مال و مکنت یا علم و دانش خود مغرور بودند، سرسختانه، کمر مبارزه با پیامبران را می‌بستند و بسیاری از دیگر قشرهای جامعه را به دنبال خود می‌کشاندند و از پیروی راه حق بازمی‌داشتند. خداوند از آنان نقل می‌کند که روز قیامت می‌گویند: ﴿وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلا﴾[۲]؛ در این میان، تنها، گروهی اندک که غالباً از محرومان جامعه بودند، به انبیای الهی ایمان می‌آوردند و کم‌تر اتفاق می‌افتاد که جامعه‌ای برپایه عقاید صحیح و موازین عدل و قسط و مطیع فرمان خدا و پیامبران، تشکیل گردد. البته، بخش‌هایی از تعالیم انبیا، تدریجا، در فرهنگ جوامع، نفوذ می‌کرد و مورد اقتباس قرار می‌گرفت[۳].
هدف اول بعثت انبیا، ایجاد شرایط رشد و تکامل انسان و کمک به رشد عقلانی و تربیت روحی و معنوی افراد مستعد بوده است. همه انبیای الهی، درصدد تشکیل جامعه ایده‌آل براساس خداپرستی و گسترش عدل در سراسر زمین بوده‌اند و هرکدام در حد توان، قدمی در این راه برداشته‌اند و بعضی توانستند در محدوده جغرافیایی و زمانی خاص، حکومت الهی‌ را برقرار سازند، ولی برای هیچ‌کدام از ایشان، شرایط تشکیل حکومت عدل جهانی فراهم نشد. فراهم نشدن چنین شرایطی، به معنای نارسایی تعالیم الهی نیست؛ زیرا هدف الهی، فراهم شدن زمینه و شرایط برای حرکت اختیاری انسان و انتخاب اختیاری حق یا باطل از سوی انسان است، نه الزام و اجبار مردم به پذیرفتن دین حق و پیروی از رهبران الهی، آن‌هم به شیوه جبر که هر گونه اختیار را از انسان می‌گیرد. به همین دلیل، حضرت محمد(ص) و امامان بعد از آن حضرت که وظیفه تاباندن شعاع عدالت بر همه جهان و دعوت مردم به اسلام را داشتند، به خاطر فراهم نبودن شرایط و اوضاع روحی و فکری مردم، نتوانستند حکومت عدل فراگیر را در تمام گیتی ایجاد کنند. بر اساس روایات و احادیث اسلامی، شرایط پذیرش حکومت عدل جهانی و تحول فکری مردم که بستگی به تکامل عقول، صنایع، اخلاق، معنویت، شکوفایی علم و دانش دارد، فقط در عصر ظهور امام عصر(ع) فراهم می‌شود. در این قسمت، برای تبیین بیش‌تر بحث، برخی از روایات را که به بازگویی اوضاع و احوال مردم و جوامع انسانی در عصر ظهور امام مهدی (ع) می‌پردازند، ذکر می‌کنیم:
امام باقر(ع) می‌فرماید: “هنگام ظهور امام زمان(ع) خداوند دست رحمت خود را بر سر تمام بندگانش قرار می‌دهد و از این طریق، عقل‌های مردم متمرکز می‌شود و تکامل پیدا می‌کند”[۴] یعنی، “امام زمان چون دستورهای اسلامی را به‌طور کامل اجرا می‌کند، باعث رشد فکری مردم می‌شود و هدف پیامبر اکرم(ص) – که به کمال رساندن اخلاق مردم بود – تحقق می‌یابد”[۵].
تحقق انقلاب جهانی، وسائل و ابزارهایی لازم دارد که بدون تکامل صنایع، امکان‌پذیر نیست. احادیث، نوید می‌دهد که در عصر ظهور امام(ع) صنایع به حدی تکامل پیدا می‌کند که جهان، حکم یک شهر را پیدا می‌کند و افرادی که در خاور زندگی می‌کنند، کسانی را که در باختر زندگی می‌کنند، می‌بینند و سخنان آنان را می‌شنوند. امام صادق(ع) در این مورد می‌فرماید: “در زمان قائم‌(ع) فرد با ایمان که در مشرق زندگی می‌کند، برادر خود را که در مغرب زندگی می‌کند، می‌بیند”[۶] در حدیث دیگر، مطلب به‌طور روشن‌تر بیان شده است: “آن‌گاه که قائم ما قیام می‌کند، خداوند، به دیدگان و گوش‌های پیروان ما، قدرت می‌بخشد تا آن‌جا که میان آنان و رهبرشان، فاصله‌ای باقی نمی‌ماند. او، با آنان سخن می‌گوید و سخنان او را می‌شنوند و به او می‌نگرند، درحالی‌که او در جای خود قرار دارد”[۷]؛ شاید وجود رسانه‌های ارتباطی مانند رادیو، تلویزیون، تلفن، اینترنت، ماهواره، … که باعث شده‌اند تا عصر حاضر را عصر رسانه‌ها و ارتباطات جمعی بنامند، در فهم این حدیث و دیگر احادیث مربوط به این موضوع، ما را یاری کند و ما بتوانیم همین‌ها را یکی از شرایط ظهور امام مهدی (ع) به شمار آوریم.
انسان‌ها، در صورت تجربه کردن حکومت‌های مختلف و روش‌های گوناگون اجتماعی به نکات ضعف و قوت هر حکومت و نظام سیاسی و اجتماعی پی می‌برند. برای همین، خداوند، این فرصت را به آنان می‌دهد تا با انتخاب و اختیار خود، نظام‌های سیاسی و اجتماعی مختلف را بیازمایند تا با شناخت کامل از ضعف و نارسایی آن نظام‌ها، حجت الهی بر آنان تمام‌ شود و آمادگی لازم را برای پذیرش نظام سیاسی و اجتماعی الهی که امام زمان(ع) آن‌را بر پا خواهد کرد، داشته باشند. امام باقر(ع) در روایتی می‌فرماید: “حکومت ما، آخرین حکومت است و هیچ خاندانی که قدرت حکومت دارند، نمی‌ماند، مگر این‌که قبل از ما به حکومت می‌رسند. این، از آن‌رو است که بعدا، هنگامی که روش و سیره ما را دیدند، نگویند: “اگر ما هم به حکومت می‌رسیدیم، مانند آنان رفتار می‌کردیم.”! و این، قول خداوند است که می‌فرماید: ﴿وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ﴾[۸]”[۹].
در پایان، ذکر این نکته لازم است که خداوند، با آن‌که قادر مطلق است، حکیم نیز هست، به همین دلیل کارها را با اسبابش انجام می‌دهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: “خداوند از این‌که کارها را بدون اسباب انجام دهد، ابا دارد؛ به همین خاطر برای هرسببی شرحی قرار داده و برای هرشرحی علمی قرار داده و برای هر علمی باب ناطقی قرار داده که هرکس بخواهد می‌شناسد و هرکس خود را به نادانی بزند، نمی‌شناسد و آن باب ناطق رسول خدا(ص) و ما هستیم”[۱۰]؛
نتیجه این‌که چون برپا شدن حکومت عدل و فراگیر گشتن حکومت الهی، مستلزم آمادگی انسان است، خداوند، فراهم شدن این بستر را به صورت طبیعی انجام می‌دهد و اگر یک‌‌باره بخواهد چنین شرایطی را آماده کند، مستلزم جبر و الزام انسان خواهد شد و مجبور کردن انسان، با عدل الهی سازگار نیست. و این آمادگی در زمان رسول خدا(ص) و امامان قبلی، تحقق نیافت و طبق روایات، این شرایط تحول، فقط در عصر ظهور امام عصر(ع) فراهم می‌شود و همه مردم، انقلاب بزرگ مهدی(ع) را می‌پذیرند و از حکومت عدلش بهره می‌گیرند»[۱۱].
1سپس رسولان خود را یکی پس از دیگری فرستادیم. هرزمان، رسولی برای (هدایت) قومی می‌آمد، او را تکذیب می‌کردند؛ سوره مؤمنون: آیه:۴۴.
2و می‌گویند: پروردگارا! ما، از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم پس ما را گمراه ساختند؛ سوره احزاب: آیه:۶۷.
3محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص ۳۷۹.
4″ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا، وَضَعَ اللَّهُ یَدَهُ عَلى رُؤُوسِ الْعِبَادِ، فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَکَمَلَتْ بِهِ أَحْلامُهُم “؛ محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۳۲۸ و ۳۳۶.
5نجم الدین طبسی، چشم‌اندازی از حکومت مهدی، ص ۲۰۷.
6″ إِنَّ الْمُؤْمِنَ فِی زَمَانِ الْقَائِمِ وَ هُوَ بِالْمَشْرِقِ لَیَرَى أَخَاهُ الَّذِی فِی الْمَغْرِبِ وَ کَذَا الَّذِی فِی الْمَغْرِبِ یَرَى أَخَاهُ الَّذِی فِی الْمَشْرِقِ “؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۳۹۱.
7″ إِنَ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ مَدَّ اللَّهُ لِشِیعَتِنَا فِی أَسْمَاعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ، حَتَّى لَا یَکُونَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقَائِمِ (ع) بَرِیدٌ، یُکَلِّمُهُمْ وَ یَسْمَعُونَ، وَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ هُوَ فِی مَکَانِه “بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۳۳۶.
8سوره اعراف: ۱۲۸؛ سوره قصص: ۸۳.
9″ دَوْلَتُنَا آخِرُ الدُّوَلِ وَ لَنْ یَبْقَى أَهْلُ بَیْتٍ لَهُمْ دَوْلَةٌ إِلَّا مَلَکُوا قَبْلَنَا لِئَلَّا یَقُولُوا إِذَا رَأَوْا سِیرَتَنَا إِذَا مَلِکْنَا سِرْنَا مِثْلَ سِیرَةِ هَؤُلَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل ﴿وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ﴾ “؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۳۳۲.
10″ أَبَى اللَّهُ أَنْ یُجْرِیَ الْأَشْیَاءَ إِلَّا بِالْأَسْبَابِ فَجَعَلَ لِکُلِ سَبَبٍ شَرْحاً وَ جَعَلَ لِکُلِ شَرْحٍ عِلْماً وَ جَعَلَ لِکُلِّ عِلْمٍ بَاباً نَاطِقاً عَرَفَهُ مَنْ عَرَفَهُ وَ جَهِلَهُ مَنْ جَهِلَهُ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ نَحْنُ “؛ بحار الأنوار، ج ۲، ص ۹۰.
11 رضوی، رسول، امام مهدی، ص ۳۸-۴۵.