ایمان به خدا

قرآن کریم به تفصیل، درباره «شناخت» و ارکان آن؛ (معلوم، علم، عالم) و نیز درباره شرایط، وسایل، ابزار، موانع و حجاب های «شناخت» سخن گفته است.[ ر.ک:

الف. عبدالله جوادی آملی، شناخت شناسی در قرآن؛

ب. سید محمدحسین بهشتی، شناخت از دیدگاه قرآن.]

از آنجا که «ایمان» مبتنی بر معرفت و شناخت است، در قرآن تأکید فراوانی بر «شناخت خداوند» رفته و موانع شناختی و گرایشی آن بیان شده است؛ برای مثال در موانع شناختی به حس گرایی[ بقره (2)، آیه 55 ؛ فرقان (25)، آیات 21، 33 و 34.]، تقلید کورکورانه[ زخرف (43)، آیه 22 و 23.] و تکیه بر گمان[ یونس (10)، آیه 36 و 66؛ ص (28)، آیه 27.] اشاره و درباره موانع گرایشی، مواردی چون: هوس های لحظه ای،[ محمد (47)، آیه 13.] اندیشه افراطی درباره آینده مادی[ تکاثر (102)، آیه 1 و 2؛ حجر (15)، آیه 3؛ هود (11)، آیه 15 و 16.] و دشمنی با خداوند، پیامبر و دین[ مدثر (74)، آیات 11 – 25.] مطرح شده است.[ نگا: ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 1، صص 316 – 423.]

در قرآن نسبت به آموزه های دینی -به خصوص مسئله مبدأ و معاد- از واژه هایی چون: ریب، ظن، شک، یقین، انکار و شهادت به صورت مثبت و منفی، استفاده شده است. در اینجا باید به این نکته ظریف توجّه داشت که نمی توان به صورت کلی، مردم را بر این اساس دسته بندی کرد؛ به طوری که بگوییم: مثلاً واژه «انکار» تنها مربوط به کافران، واژه «شک» فقط مخصوص مشرکان یا منافقان و واژه «شهادت» منحصر به مسلمانان است.

به عنوان نمونه: در آیه 81 سوره «غافر» و آیه 69 سوره «مؤمنون»، هر چند واژه انکار به کافران نسبت داده شده است؛ ولی در آیه 10 سوره «ابراهیم» و آیه 54 سوره «سبأ»، کافران به شک و ریب نیز متصف گشته اند. در آیه 59 سوره «غافر» و آیه 45 سوره «توبه»، غیرمؤمنان به داشتن شک و ریب، توصیف شده اند. این غیرمؤمنان اعم از منافقان، کافران و مشرکان است. آیه اول سوره «منافقون» نیز به شهادت و گواهی زبانی آنان اشاره دارد و در همان آیه، به انکار قلبی آنان تصریح شده است.

برای آنکه معلوم شود این واژه ها به چه معنا بوده و کافران، مشرکان، منافقان، مسلمانان و مؤمنان، چه موضعی در برابر معرفت به مبدأ و معاد و آموزه های دینی اتخاذ کرده اند؛ بهتر است آیات قرآن را در کنار یکدیگر قرار دهیم تا تلقّی صحیح تری از این مطلب داشته باشیم. اما به جهت گستردگی مطالب، در این بخش تنها به تعریف و تبیین آثار «شک»، «ظن» و «یقین» در ارتباط با شناخت و گرایش به خداوند می پردازیم.

«شک» در قرآن

در یک نظر «شک» سه قسم است:

1. شک قانونی؛ عبارت است از تردّد و نوسان ذهن برای تحقیق؛ این شک، طبیعی بوده و موجب برطرف شدن احتمالات اضطراب آمیز است. بر این اساس گفته می شود: یقین های اصیل و مفید، آن سوی پل شک و تردید قانونی است. چنین شکی -که انسان را به یقین می رساند-به مراتب بهتر از ایمان ظاهری بی اساس است.

زلت او به زطاعت نزد حق پیش کفرش جمله ایمان ها خلق[ مثنوی، دفتر اول، بیت 1579.]

2. شک بیماری؛ این شک، ناشی از ناتوانی ذهن از رویارویی با دلایل و تجزیه و تحلیل «واقعیات» است. در واقع ملاک این بیماری، وحشت ذهن از بررسی واقعیات و تفکیک آنها از خیالات و حقیقت نماها است. یکی از اساسی ترین مختصات این شک، فرار از فعالیت های مغزی است. این شک در واقع ضد «معرفت» می باشد.

3. شک حرفه ای؛ این برای نشان دادن اوج فکری افراد ضعیف النفس است که مدعی اند ما به مقامی از مراحل درک و شناخت رسیده ایم که جز شک و تردید، راهی دیگر نمی بینیم؛ یا به دلیل عشق ورزیدن به شکاکان است! شکی که در قرآن از آن سخن رفته و مورد مذمت قرار گرفته است، شک «قانونی» نیست؛ بلکه به شک «بیماری» و شک «حرفه ای» اشاره دارد.[ نگا: محمدتقی جعفری، شناخت از دیدگاه علمی و دیدگاه قرآن، صص 310 – 312.]

شکاکان از دیدگاه قرآن

مراد از «شاک» در تعابیر قرآن، آن کس نیست که طالب برهان است؛ بلکه منظور کسی است که نظیر شکاکان (Scepticists) امروز، به نوعی شک بیماری مبتلا شده است. آنان تحصیل جزم و یقین را محال می داند و شک را امری غیرقابل زوال تلقی می کند! بر این اساس، شکاکانی که در آیات قرآن کریم از آنان یاد می شود، بر دو دسته اند:

دسته اوّل: کسانی که با گفتن «لاادری» (Agnosticism) و «نمی دانم»، تصریح بر شک خود می کنند؛ یعنی، این گروه شکاکانی اند که به رغم آیات بیّنی که برای آنان اقامه شده است، نسبت به مبدأ آفرینش، معاد، وحی و آموزه های دینی در شک اند.[ نگا: ابراهیم (14)، آیه 9و10؛ هود (11)، آیه 62؛ یونس (10)، آیه 104؛ نمل (27)، آیه 66 و….]

دسته دوّم: اشخاصی که به نفی رسالت و یا انکار مبدأ و معاد می پردازند؛ لیکن در واقع جزم بر این انکار نداشته و در آن شاک اند. به بیان دیگر این دسته با زبان به انکار می پردازند؛ ولی دلیلی بر مدعای خود ندارند و در حالت شک به سر می برند.[ جاثیه (45)، آیه 24 و 32؛ ق (50)، آیه 2 و 3؛ مؤمنون (23)، آیه 33 و 37.]

از دیدگاه قرآن، شکاکان همان منکران امور غیرمحسوس اند و اینان -به رغم ادعای جزم گرایانه خود- نسبت به بطلان پنداری دعوت پیامبران، طریقه و وسیله ای ندارند که ادعایشان را اثبات کند.[ نگا: شناخت شناسی در قرآن، صص 172 – 181.]

4. آثار شک؛ با توجّه به آیات قرآن در باب شک و تردید در مبدأ، معاد، رسالت، وحی و آموزه های دینی، دو مطلب اساسی استفاده می شود:

1. شک و تردید موجب انکار قلبی یا زبانی یا هر دو می گردد.[ ابراهیم (14)، آیه 9 و 10؛ نمل (27)، آیه 66؛ جاثیه (45)، آیه 32؛ مؤمنون (23)، آیه 69؛بقره (2)، آیه 23 و….]

2. گاهی این شک به مشرکان[ نمل (27)، آیه 66؛ هود (11)، آیه 62 و 110.] و گاهی به کافران نسبت داده می شود.[ سبأ (34)، آیه 54؛ فصلت (41)، آیه 45؛ ق (50)، آیه 2 و 3.]

بنابراین، یکی از علل شرک و کفر «شک و تردید» است.

نکته

«ریب» و «شک» در آیات قرآن با یکدیگر متفاوت است. «ریب» در لغت، حالت اضطرابی است که بر اثر جهل و شک همراه با تهمت و مانند آن، در نفس ایجاد می شود. ازاین رو، کلمه «مریب» در آیات وصف شک قرار می گیرد؛ یعنی، شکی که اضطراب می آورد. به عنوان مثال در سوره «سبأ»[ سبأ (34)، آیه 54.]، می فرماید: کافران «در شک مریب اند»؛ یعنی، دچار شکی اند که اضطراب آور است. گاهی انسان -مثلاً- نمی داند فلان درخت، سالی چندبار میوه می دهد؛ در اینجا شک ایجاد شده است؛ ولی ریبی وجود ندارد. اما گاهی نمی داند که مثلاً فلان راه، راهزن دارد یا خیر؛ در اینجا علاوه بر وجود شک و تردید، اضطراب نیز هست.[ عبدالله جوادی آملی، قرآن در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، ج 1، صص 362 – 361.]

بنا بر آنچه گفته شد؛ اگر شک گذرگاه تحقیق باشد، پسندیده است اما اگر شک بیماری و حرفه ای باشد ناپسند است. آنچه مهم است بدانیم ایمان به خدا در طول تاریخ از سوی پیامبران و امامان و انسان های وارسته و دانشمندانی مانند بوعلی سینا و خواجه نصیر طوسی پذیرفته شده است و چنین شخصیت ها کسانی نبودند که بدون آگاهی و یا به جهت ترس و طمع به سوی خداوند گرایش پیدا کنند. از این رو به خوبی می توان درباره حقانیت ایمان به خدا اطمینان حاصل کرد و هرگونه شک و تردید را با این واقعیت تاریخی از خود دور ساخت.