از نظر تاریخى در بنیاد دین زرتشت ابهامات زیادى وجود دارد و براى اولین بار مسلمانان به استناد پاره اى از نصوص دینى آنان را اهل کتاب آسمانى به حساب آوردند. بنابراین احتمال دارد دین زرتشت، در اصل از ادیان آسمانى بوده اما در طول تاریخ دچار تحریف ها و دگرگونى هایى شده است(1). بر این اساس على القاعده دین زرتشت باید در اصل توحیدى بوده و سپس به ثنویت پیش از خود بازگشته است. «اوستا»ى موجود نیز در این باره ابهام دارد؛ زیرا قسمت هاى مختلف این کتاب، تفاوت فاحشى با یکدیگر دارد. بخش «وندیداد» اوستا صراحت در ثنویت دارد؛ ولى از بخش «گاتاها» چندان دوگانگى فهمیده نمى شود. به علت همین تفاوت و اختلاف بزرگ برخى برآنند که اوستاى موجود اثر یک نفر نیست؛ بلکه هر بخش آن از یک شخص است و نفوذ ثنویّت در آن، از ناحیه سوابق دو خدا انگارى در نژاد آریا، قبل از زرتشت بوده است.از طرف دیگر «گاتاها» را نیز نمى توان ملاک توحیدى انگاشتن آیین زرتشت قرار داد، زیرا توحید کامل شامل امور زیر مى شود:1. توحید ذاتى؛ یعنى یکتایى و یگانگى خداوند.2. توحید صفاتى؛ یعنى یگانگى ذات و صفات الهى و عدم اتصاف خداوند به وصفى زاید بر ذات.3. توحید افعالى؛ یعنى این که تنها فاعل مستقل خداوند است؛ و خالق و پروردگارى جز خداوند در دار هستى وجود ندارد.4. توحید در عبادت و پرستش؛ حداکثر آنچه به استناد «گاتاها» مى توان گفت این است که زرتشت طرفدار «توحید ذاتى» بوده است؛ یعنى، تنها یک موجود را قائم به ذات و غیر مخلوق مى دانسته و آن «آهورمزدا» است.در نتیجه این انگاره همه موجودات دیگر حتى اهریمن (انگره مئنیو ) آفریده آهورمزدا است. به عبارت دیگر احتمالاً زرتشت براى درخت هستى، بیش از یک ریشه قائل نبوده است . اما – به حسب مدارک تاریخى – از نظر خالقیّت، کاملاً ثنوى است؛ زیرا از تعلیمات آن استفاده مى شود که قطب مخالفِ «انگره مئنیو» (خرد خبیث )، «سپنت مئنیو» (خرد مقدس ) است . سپنت مئنیو، منشأ اشیاء نیک است؛ یعنى، همان اشیائى که خوب است و مى بایست آفریده بشود. اما انگره مئنیو یا اهریمن، منشأ اشیاء بد است ؛ یعنى، منشأ اشیائى که نمى بایست آفریده شود و آهورامزدا یا سپنت مئنیو مسئول آفریدن آنها نیست ؛ بلکه انگره مئنیو مسئول آفریدن آنها است. از طرف دیگر زرتشت هرگز نتوانست دوگانه پرستى و شرک در پرستش را ریشه کن سازد و به گونه هاى مختلف آیین او گرفتار شرک و انحطاط شده است(2). بنابراین اگر گاتاها را – که اصیل ترین، معتبرترین و توحیدى ترین اثرى است که از زرتشت باقى مانده است – ملاک قرار دهیم، زرتشت را در شش و پنج خیر و شر، و اینکه نظام موجود، نظام احسن نیست و با حکمت بالغه جور نمى آید، گرفتار مى بینیم . این جهت، او را از پیامبران آسمانى، جدا مى سازد. مگر آن که همه اینها تحریفات و اضافات پس از زرتشت باشد و دین حقیقى او مشتمل بر همه مراتب توحید بوده و اکنون از میان ما غایب است.
پی نوشت ها:
1) براى آگاهى بیشتر در این زمینه رجوع کنید:
الف . جلال الدین آشتیانى،زرتشت.
ب . داود الهامى، چهره زرتشت در تاریخ.
پ . مترجم مازندى، پارسیان اهل کتابند.
2) جهت آگاهى بیشتر پیرامون گونه هاى شرک در آیین زرتشت ر .ک:
الف. شهید مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، صص 200 – 236، تهران : صدرا.
ب. علامه سید محمد حسین حسینى طهرانى، اللّه شناسى، ج 3، صص 83 – 110، مشهد: علامه طباطبایى، چاپ دوم، 1418ه.ق.