پس از اینکه اهل مدینه با پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیعت کردند و کفار قریش از این پیمان اطلاع یافتند چهل نفر از اشراف در دارالندوه گرد آمدند و تصمیم گرفتند که که از هر عشیره ای یک نفر حاضر شوند و این گروه به طور ناگهانی به خانه محمد (صلی الله علیه و آله) هجوم برند و او را بکشند و بدین ترتیب قاتل مشخص نمی شود و خونخواهی معنایی نخواهد داشت و بنی هاشم مجبور می شوند به دیه راضی شوند.خداوند با نزول آیه 30 سوره مبارکه انفال «وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ: و [یاد کن ] هنگامى را که کافران در باره تو نیرنگ مى ‌کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه ] اخراج کنند، و نیرنگ مى‌زدند، و خدا تدبیر مى‌ کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.» پیامبر خویش را از این واقعه آگاه نمودند.
شب اول ربیع الاول سال سیزدهم یا چهاردهم بعث حضرت علی بن ابیطالب (علیه السّلام) با اینکه احتمال کشته شدن ایشان بسیار زیاد بود در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوابیدند و پیامبر به غار ثور رفتند و از آنجا به مدینه هجرت فرمودند.
هنگامی که مشرکین به خانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) یورش بردند و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بستر یافتند و از هدف خود بازماندند.

به دلیل این فداکاری و از خودگذشتی حضرت علی بن ابیطالب (علیه السّلام) خداوند آیه 207 سوره مبارکه بقره را در فضیلت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) نازل فرمودند:
«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»
و از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى فروشد، و خدا نسبت به [این ] بندگان مهربان است.

حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) به واقعه لیله المبیت در نامه‌­ای که به معاویه در سال 36 هجرى نوشتند چنین اشاره کردند: «خویشاوندان ما از قریش مى خواستند پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) را بکشند و ریشه ما را در آورند و در این راه اندیشه ‌ها از سرگذراندند و هر چه خواستند نسبت به ما انجام دادند..» (1)

در لیله المبیت ماموران قتل حضرت محمد (ص) از همان ابتدای شب خانه‌ی او را محاصره کردند و آنجا را زیر نظر گرفتند. البته پیش از رسیدن آن‌ها پیامبر از منزل خارج شده بود. از آنجا که آثار حضور یک مرد در خانه به چشم می‌خورد هیچ کدام از افراد مهاجم به نبود رسول اکرم در خانه شک نکرد.
در ابتدا قرار بود که حمله‌ی این افراد به خانه‌ی پیامبر در ابتدای شب صورت بگیرد. اما ابولهب که مهاجمان را همراهی می‌کرد و خود یکی از آن‌ها بود پیشنهاد داد که تا صبح صبر کنند. چرا که بر طبق نظر او حمله‌ی شبانه به منزل پیامبر موجب ترس و وحشت ساکنان خانه می‌شد و این احتمال وجود داشت که بعد‌ها اعضای خاندان بنی‌هاشم سایر خاندان‌های قریش را به بی‌اخلاقی و شکستن حرمت ساکنان خانه‌ی فرزند عموی خود متهم کنند.

با فرا رسیدن سحر افراد مهاجم به درون خانه‌ی پیامبر یورش بردند تا دستور قتل ایشان را اجرا نمایند. گفته می‌شود که برخی از آن‌ها قصد داشتند حضرت علی (ع) را همان گونه که در زیر پتو از نظر پنهان بود به قتل برسانند. اما در نهایت روانداز از روی ایشان برداشته شد و افراد مهاجم در کمال تعجب مشاهده کردند که به جای محمدبن عبدالله با علی‌بن ابی‌طالب رو به رو هستند.

از رفتاری که در لیله المبیت با حضرت علی (ع) شد دو روایت عمده وجود دارد. نخست آن که افراد مهاجم پس از مواجه شدن با حقیقت و آگاهی یافتن از این موضوع که پیامبر در خانه نیست به وارسی منزل ایشان پرداخته و از حضرت علی (ع) در مورد محل استقرار او پرس و جو کردند. اما پسر عموی پیامبر از این موضوع اظهار بی اطلاعی نمود. مهاجمان نیز پس از آن که در خانه‌ی پیامبر چیزی دستگیرشان نشد آنجا را ترک کردند.

در روایت دوم این گونه گفته می‌شود که افراد مهاجم پس از مواجه شدن با خانه‌ی خالی پیامبر، حضرت علی را به مسجدالحرام برده و چند ساعتی ایشان را در آنجا حبس کردند. اما این موضوع چندان به درازا نیانجامید و به منظور جلوگیری از تنش بیشتر ایشان آزاد شد. به هر حال پس از شکست خوردن نقشه‌ی قتل پیامبر سران قریش بلافاصله عده‌ای را مامور کردند که پیش از دور شدن کامل پیامبر از مکه او را یافته و به شهر باز گردانند. اما این نقشه نیز به سرانجام نرسید و در نهایت حضرت محمد (ص) توانست با موفقیت به مکه مهاجرت کند.

نقش حضرت علی (ع) در لیله المبیت
همان گونه که به آن اشاره شد برخی از مفسران بر این عقیده‌اند که آیه ۲۰۷ سوره‌ی بقره در وصف رویداد‌های لیله المبیت و فداکاری حضرت علی (ع) در آن شب بر پیامبر نازل شده است. در همین راستا ابوعلى فضل بن حسن طبرسى که به عنوان مولف تفسیر «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» شناخته می‌شود معتقد است که این آیه در همان هنگامی که پیامبر اسلام به سمت مدینه در حرکت بود و در بحبوحه‌ی هجرت به آن شهر بر ایشان نازل شد.
در تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن آمده است «هنگامى که حضرت علی (ع) در بستر پیامبر اسلام خوابید تا او را از دسیسه‌ی مشرکان برهاند، جبرییل در بالاى سر حضرت علی (ع) و میکاییل در پایین پا‌های ایشان قرار گرفته بودند و از او محافظت مى کردند.»
همچنین در این تفسیر آمده است که جبرییل حین حفاظت از حضرت علی (ع) مدام به او مى‌گفت: «آفرین بر تو‌ای پسر ابی‌طالب و خوشا به حال افرادى مانند تو که خداوند متعال در میان فرشتگان خود به تو مباهات مى‌کند و به تو مى‌نازد.»

در همین رابطه در بحارالانوار و به نقل از احیاالعلوم غزالی آمده است که خداوند در شب هجرت پیامبر به مدینه فرشتگان خود جبرییل و میکاییل را مورد خطاب قرار داد و گفت: «اگر من برای یکی از شما مرگ و برای دیگری زندگی را مقرر کنم، کدام یک از شما حاضر است مرگ را بپذیرد و زندگی را به دیگری واگذار کند؟»
پس از مطرح شدن این پرسش هیچ کدام از آن دو فرشته نتوانست مرگ را بپذیرد و در راه دیگری فداکاری کند. از همین رو خداوند به آن دو فرشته گفت: «حال که این گونه است به زمین فرود بیایید تا ببینید که علی چگونه مرگ را به جان خریده و خود را فدای پیامبر اسلام کرده است. این موضوع را ببینید و جان علی را از شر دشمنان او حفظ کنید.»
بنابر آن‌چه که شیخ صدوق در کتاب الخصال خود به آن اشاره کرده است، در شورای شش نفره‌ای که به وصیت عمربن خطاب برای تعیین خلیفه‌ی پس از او تشکیل شده بود نیز حضرت علی (ع) موضوع لیله المبیت را پیش کشید و خطاب به سایر حاضران شورا گفت: «من شما اعضای این شورا را به خدا سوگند می‌دهم که آیا جز من کسی بوده است که برای پیامبر در غار حرا غذا ببرد؟ آیا جز من کسی در جای او خوابیده و خود را سپر بلای او کرده است؟» حاضران نیز همگی یک‌صدا پاسخ دادند: «به والله که کسی جز تو در این راه همت نگمارده است.»
در تحلیل این داستان و سوال شما باید گفت:
اولا: خانه‌های آن‌زمان در مکه با خانه‌های ما کاملا متفاوت بوده لذا موقعیت این اجازه را نمی‌داده کسی در صحنه حاضرنباشد و چنین نقشه‌ای پیاده شود همه چیز باید صددرصد طبیعی باشد تا احتمال یک درصد صحنه‌سازی هم در آن راه نداشته باشد.
ثانیا: باید حتما کسی در خانه و اتاق پیامبر(ص) باشد تا همه‌چیز عادی بنظر برسد و دشمنان نفهمند نقشه‌شان لو رفته است.
ثالثا: اگر چنین فرضی که شما می‌گویید امکان انجامش بود دیگر فضیلت جان‌فشانی و ایثار امام علی(ع) ونزول آیه207 سوره بقره کاری بی‌معنا جلوه می‌کرد.
رابعا: چه بسا خداوند خواسته علی‌بن ابی‌طالب(ع) که بعنوان جانشین پیامبر انتخاب شده به این طریق هم امتحان کند و هم عظمتش بر همه ثابت گردد تا بعدها امام و دوستداران حضرت بتوانند از این واقعه برای حقانیت او دلیل بیاورند.
خامسا: این امر ماموریتی بزرگ بوده که بر عهده امیرمومنان(ع) گذاشته شده که آنحضرت بدون هیچ حیله و فریبی(نعوذبالله) با کمال عشق وعلاقه برای سلامتی جان پیامبر(ص) و با دقت تمام انجام دادند.

پی‌نوشت:
(1) نهج البلاغة، صفحه 489