جاه‌طلبی‌های فزاینده در سیاست خارجی ترکیه

به گزارش خبرآنلاینف کالی رابینسون در مقاله ای برای شورای روابط خارجی آمریکا نوشت:

در سال‌های اخیر، ترکیه به دلیل تمایل اردوغان برای مداخله نظامی در لیبی و سوریه و ادعاهای ارضی در دریای مدیترانه، خشم همسایگان و متحدان خود را برانگیخته است. چنین اقداماتی ترکیه را منزوی کرده و آینده این کشور در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و چشم انداز پیوستن آن به اتحادیه اروپا را دچار تردید کرده است.

چرا ترکیه مهم است؟ ترکیه امروز از دل امپراطوری عثمانی بیرون آمد که ششصد سال دوام آورد و بر جهان اسلام و بخش هایی از اروپا حکومت می کرد. این کشور از گذر عضویت در ناتو و تعمیق روابط تجاری با اتحادیه اروپا، شراکت نزدیکی با غرب ایجاد کرد. با این حال، به طور فزاینده‌ای به دلیل عقب‌نشینی دموکراتیک، روابط با روسیه و سایر مسائل، اکنون با مخالفت هایی رو بروست.

ترکیه با توجه به موقعیتی که در میان آسیا و اروپا دارد، می تواند به شدت بر قفقاز، آسیای مرکزی، اتحادیه اروپا، مدیترانه و خاورمیانه تأثیر بگذارد. براساس کنوانسیون ۱۹۳۶ مونتروکس، آنکارا عبور از تنگه های ترکیه(بسفر، دریای مرمره و داردانل) و آبراه های حیاتی که دریاهای سیاه و دریای اژه را به هم متصل و سالانه صدها میلیون تن بار از آن عبور می کنند را کنترل می کند. این کشور میزبان نیروهای نظامی ایالات متحده و ناتو در چندین پایگاه خود و سلاح های هسته ای ایالات متحده در پایگاه نیروی هوایی اینجرلیک است و در بسیاری از درگیری های پس از جنگ سرد در خاورمیانه نقش داشته است. همچنین در طول بحران‌های مهاجرتی که منطقه را تحت تأثیر قرار داده، یک مسیر اصلی حمل و نقل محسوب می شده است.

پس از به قدرت سیدن اردوغان در سال ۲۰۰۲، حزب او اصلاحات سیاسی و اقتصادی پیشرفته ای را در دستورکار قرار داد. در فاصله سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ اقتصاد کشور سالانه به طور متوسط ۷.۵ درصد رشد داشت. در عرصه سیاست خارجی نیز ترکیه با کمینه مشکلات با همسایگان خود، هدف توسعه نفوذ با افزایش روابط تجاری، تشویق دموکراسی و تاکید بر هویت اسلامی اش را در پیش گرفت. با این حال، در اواخر دهه ۲۰۰۰، حزب عدالت و توسعه بیش از پیش خودکامگی پیشه کرد. کنترل بر رسانه ها، سرکوب منتقدان از جمله اقدامات دولت اردوغان بود.

ترکیه رفته رفته چرخشی تهاجمی در سیاست خارجی داشت که تمرکزش بر گسترش و تعمیق ردپای دیپلماتیک و نظامی بود. به این منظور ترکیه در آذربایجان، عراق، لیبی و سوریه دخالت نظامی داشت.

کُردها مهم ترین نگرانی امنیتی آنکارا محسوب می شوند. کردها که یک پنجم از جمعیت ترکیه را تشکیل می دهند همواره ترس آنکارا را بر می انگیزند که مبادا خودمختاری یا حتی استقلال خود را طلب کنند. گفتگوهای صلح با پ.ک.ک که از سال ۲۰۱۲ شروع شد به شکست انجامیده و اردوغان تلاش می کند تا حزب مخالف کُرد را در انتخابات سال ۲۰۲۳ از میدان بر در کند. برخی بر این باورند که این رویکرد رسیدن به راه حل سیاسی را دشوار و خشونت را جایگزین می کند.

ادعای سرزمینی بر آبهای شرق مدیترانه برای استخراج نفت و گاز و کاهش وابستگی به وادرات انرژی، اتحادیه اروپا و اعضای ناتو را خشمگین کرد. اصرار آنکارا برای یافتن منابع انرژی کشور را درگیر جنگ لیبی نیز کرد.

روابط ترکیه با بحرین، مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی پس از حمایت آنکارا از اخوان المسلمین در جریان قیام های عربی در سال ۲۰۱۱، به هم ریخت و واکنش اردوغان به قتل جمال خاشقچی نیز روابط با عربستان را بیش از پیش تیره کرد. با این حال، اردوغان با تلاش برای بهبود روابط با این کشورها با اهداف اقتصادی، جهت سیاست خود را معکوس کرده است. هدف از توافقِ تازه رهایی از انزوای ترکیه و جذب سرمایه گذاران اماراتی و سعودی است.

ترکیه اولین کشور با اکثریت مسلمان بود که دولت یهود را به رسمیت شناخت و دو کشور در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ در زمینه مسائل اطلاعاتی همکاری نزدیک داشتند. با این حال، اردوغان اخیراً با موضع گیری خود به عنوان قهرمان ملی گرایی فلسطین، از جمله با میزبانی از اعضای حماس و با پیشبرد افکار یهودی ستیزانه، روابط را تیره کرده است.

مسئله دیگر ارمنستان است که ترکیه را متهم می کند که در دوره عثمانی بیش از ۱.۵ میلیون ارمنی را به قتل رسانده است. ترکیه این نسل کشی را رد کرده و مدت هاست که با ایالات متحده و سایر کشورها پیرامون آن لابی می کند.

ترکیه با پیوستن به نهادهای اروپایی مانند شورای اروپا و جامعه اقتصادی اروپا همسویی خود با غرب در دوران جنگ سرد را رسمی کرد. عضویت در جامعه اقتصادی اروپا منجر به ایجاد اتحادیه گمرکی ترکیه-اروپا شد که امکان جابجایی آزاد کالاها را فراهم کرد. میلیون ها ترک نیز به عنوان کارگر مهمان به اروپا، به ویژه آلمان، مهاجرت کردند.

امید به پیوستن به اتحادیه اروپا، بزرگترین شریک تجاری و سرمایه گذاری ترکیه، محرک اصلی سیاست این کشور بوده و اصلاحات اولیه حزب عدالت و توسعه را به پیش برد. گفتگوهای رسمی در سال ۲۰۰۵ آغاز شد اما گفتگوها به دلایل مختلفی از جمله مخالفت بسیاری از اعضای اتحادیه اروپا، پسرفت دموکراتیک ترکیه، سرکوب فزاینده مطبوعات، مخالفان، اقلیت‌های قومی و دگرباشان جنسی متوقف شده است. همچنین، آنکارا به دلیل بازداشت عثمان کاوالا، فعال دموکراسی خواه و مدافع حقوق کُردها، با تحریم های شورای اروپا روبروست.

استیون کوک می گوید: آمریکا اکنون منافع کمی با آنکارا دارد و برای کاهش اتکای ایالات متحده به ترکیه از جمله با جستجوی پایگاه های نظامی جایگزین در جاهای دیگر تلاش می کند. کوک و دیگران به نزدیکی آنکارا به دشمنان ایالات متحده از جمله ایران اشاره می کنند: واشنگتن می گوید که یک بانک دولتی ترکیه به نام هالک بانک تلاش کرد تا تحریم های ایالات متحده علیه تهران را از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ دور بزند. جنگِ سوریه روابط را بیشتر در بوته نقد قرار داد.

در سال ۲۰۱۹، ترکیه از هشدارهای آمریکا مبنی بر عدم خرید سامانه دفاع موشکی اس-۴۰۰ روسیه که با سامانه های ناتو ناسازگار است، سرپیچی کرد. کارشناسانی مانند مکس بوت از شورای روابط خارجی می گویند که این ماجرا غیرقابل اعتماد بودن ترکیه را به عنوان شریک ایالات متحده و ناتو نشان داد.

اگرچه بایدن ابتدا اردوغان را نادیده گرفت اما حمایت ترکیه از اوکراین محاسبات را تغییر داد و دولت او اکنون در حال بررسی فروش جت های F-۱۶ و سایر سخت افزارها به آنکارا است. با این حال، مخالفت ترکیه با پیشنهاد فنلاند و سوئد برای پیوستن به ناتو، روابط این کشور با سایرین در این ائتلاف را تهدید می‌کند.

با تداوم تنش ها با غرب، ترکیه در حال بررسی دیگر روابط به ویژه با چین و روسیه است. این کشور روابط خود را با پکن، که به بزرگترین شریک وارداتی آنکارا در سال ۲۰۲۱ تبدیل شد، تقویت کرده است. در سال ۲۰۱۵، ترکیه به طرح کمربند و جاده پیوست که به آن امکان دسترسی به منابع مالی غیرغربی برای پروژه های زیرساختی، از جمله نیروگاه های انرژی هسته ای و زغال سنگ را داده است. در همین حال، ترکیه سرکوب اویغورهای چین، یک اقلیت مسلمان ترک با اعضایی در ترکیه را نادیده می‌گیرد. در سال ۲۰۰۹، اردوغان سوء استفاده چین از اویغورها را “نسل کشی”توصیف کرد، اما از آن زمان، آنکارا علناً این موضوع را مطرح نکرده است.

روابط آنکارا با روسیه پیچیده است. به رغم آنکه دو کشور در جنگ های لیبی، سوریه و ارمنستان و آذربایجان مواضع مخالفی داشته اند اما ترکیه به دلیل وابستگی شدیدش به واردات انرژی با تحریم های غرب علیه روسیه مخالفت کرده است.

برخی کارشناسان بر این باورند که چرخش ترکیه به سمت روسیه و چین از تمایل ترکیه در مدیریت رقابت قدرت های بزرگ به بهترین شکل حکایت دارد. برخی دیگر بر این باورند که اردوغان پیوندهای ترکیه با متحدان غربی خود را محور آرزوهایش برای تبدیل شدن به یک قدرت جهانی می‌داند.

با توجه به برنامه ریزی انتخابات برای سال ۲۰۲۳ و مشکلات اقتصادی ترکیه، بسیاری از ناظران انتظار دارند که حزب عدالت و توسعه بیشتر بر ایدئولوژی ملی گرایانه برای تقویت پایگاه خود تأکید کند. اردوغان همچنین به دنبال ارتقای جایگاه بین‌المللی ترکیه با معرفی آن به عنوان نماینده جهان اسلام با پیشبرد برنامه “بزرگ تر از پنج” خود است که در آن رهبری جهانی فراتر از پنج عضو دائم شوارای امنیت دیده می شود.

۳۱۱۳۱۱