اگر بپذیریم که هر مکتب و ایدئولوژی، کانون و مرکز ثقلی دارد؛ باید گفت که کانون و مرکز ثقل آیین و اندیشه شیعی جهاد، ایثار، شهادت و مبارزه با ظلم و بی عدالتی است. در رأس این مکتب و ایدئولوژی نیز ائمه معصومین(ع)، عالمان شیعی و روحانیون و دیگر بزرگان دینی قرار داشته­اند. در واقع روحیه جهاد و شهادت طلبی در مکتب شیعه، یکی از ارزش های سیاسی و اعتقادی شیعیان است.

از روزی که آفتاب عالمتاب اسلام پهنه گیتی را روشنی بخشید و مردم را از تاریکیهای جهل و نادانی به نور حق رهنمون گشت؛ در بینشها و تفسیرها و تحلیلهای بشریت به خالق هستی، جهان، پدیده­ها، حوادث و بالاخره نسبت به خویشتن خویش تحولی بنیادین ایجاد کرد و جهان بینی او را الهی ساخت و نور معرفت را در دلش تاباند. یکی از مواردی که بینش انسان، به برکت تعالیم وحی، نسبت بدان تغییر یافت، جنگ و نبرد با دشمنان بود. تا قبل از آن، هدف از جنگ و خونریزی، کسب سلطه و چیرگی بر دشمن برای گسترش دایره شهوترانی خود و استعمار دیگران بود و در یک کلام، هدف جز در هواهای نفسانی و رسیدن به آرمانهای شیطانی چیز دیگری نبود؛ اما با ظهور اسلام جنگ و جهاد معنای تازه­ای یافت و دارای ابعاد و جلوه­های متعالی شد. این مقاله در صدد است تا مفاهیم مقدس و ارزشمند جهاد و شهادت را در ابعاد گوناگون از جمله جایگاه و اهمیت این مفاهیم در دین اسلام و بویژه مکتب و آیین تشیع، روش و سیره ائمه معصومین در این باره و همچنین نقش و تاثیر جهاد و شهادت را در تاریخ پر فراز و نشیب مکتب شیعی مورد بررسی قرار دهد.

مسئله جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی و بویژه مکتب و آیین تشیع از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است. اهمیت این مسئله از آنجا آشکار می­شود که اساسا خود قرآن کریم که اصلی­ترین و عظیم­ترین منبع تمام علوم و معارف و فرهنگ اسلامی است، در این زمینه آیات و اشارات فراوانی داشته و تعابیر ارزشمندی درباره ارج و اعتبار فداکاری در راه خدا و کشته شدن در این مسیر به کار برده است. به عنوان نمونه در سوره بقره آیه 154 می­فرماید: «و لا تقولو لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولکن تشعرون». در آیه شریفه دیگر آمده است: «ولاتحسبن الدین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون». در آیات دیگری نیز تعابیر بلندی در بزرگداشت ارزش شهادت آمده است از جمله در آیه 111 سوره توبه که می­فرماید:«خداوند جانها و اموال مومنین را به بهای بهشت خریداری می­کند». بنابراین می­نوان گفت که قران کریم، شهادت و کشته شدن در راه خدا را عین زندگی و فوز ابدی و رسیدن به مقام قرب الهی می‌داند.

علاوه بر آیات قرآن، روایات و احادیث فراوانی وجود دارد که به روشنی بر اهمیت و فضیلت جهاد و جانفشانی در راه خدا دلالت می­کند. امام صادق (ع) برترین جهاد را جهادی بر­می­شمارد که مرکب شخص پی شود و خونش در راه خدا به زمین ریخته شود.(وسائل ­الشیعه، ج5، ص 112) از حضرت علی (ع) نیز نقل شده که حضرت غشق و علاقه خود را به مرگ و شهادت بیش از علاقه کودک به پستان مادر توصیف نموده­اند(نهج­البلاغه، خطبه5). شبیه این جملات ازائمه واولیای دیگر نیز نقل شده است. امام حسین (ع) علاقه خود به شهادت را در قالب این بیت ابراز فرمودند: «و ان یکن الابدان للموت انشئت فقتل امریء بالسیف فی الله اجمل» اگر بدنها برای مرگ آفریده شده، پس کشته شدن انسان با شمشیر در راه خدا، بهتر و زیباتراست. شبیه این جملات توسط اهل بیت و یاران امام حسین (ع) در شب عاشورا نیز ابراز شد. هنگامی که امام بیعت خود را از اصحاب خود برداشت، یکی پس از دیگری با بیان جملاتی که ازعشق به جهاد و شهادت ناشی می شد، به حضرتش ابراز وفاداری کردند و در روز عاشورا نیز با عمل خویش، گفتار خود را مبنی بر عشق به جهاد و شهادت به اثبات رساندند. شاید به جرات و با قاطعیت بتوان گفت، زمانی جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی و بویژه فرهنگ و آموزه­های شیعی جایگاه ویژه و ممتازی به خود گرفت که با واقعه عاشورا و شهادت جانگداز امام حسین (ع) پیوند یافت و از آن پس هر گونه یادکرد و بزرگداشت خاطره ایثار و شهادت امام حسین (ع) نوعی یادآوری و تعظیم ارزشهای شهادت و مجاهدت در راه خدا به شمار آمد. بنابراین این ارزشهای مقدس و بزرگ، با نام حسین بن علی(ع) در فرهنگ سیاسی تشیع آمیخته شده است و شیعیان لقب سیدالشهداء را برای او از هرکس دیگری مناسب تر می دانند؛ زیرا شهید با ایثار قطرات خونش در پیکر جامعه، خون گرم و زنده ای را به جریان می اندازد و راه خدا را باز می کند و سدها و موانع را برمی دارد. (مطهری، شهید و شهادت ، ص 11). قیام و شهادت امام حسین (ع)، تاثیری پایدار بر اندیشه و فرهنگ سیاسی شیعه در مسیر تاریخی آن بر جای نهاده است به طوری که همه نهضت­های انقلابی که دارای صبغه و وجهه مذهبی بوده­ا­ند. از قبام و نهضت حسینی در جهت پیگیری اهداف خود الهام گرفته­اند. با مطالعه تاریخ و فرهنگ شیعه می توان به ابعاد نهفته فرهنگ پویا و انقلابی شیعه پی برد. در نهضت های شیعی سربداران، علویان، زندیه و مبارزات آزادیخواهانه عصر جدید بویژه انقلاب اسلامی و بعد از آن در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دو عنصر مهم جهاد و شهادت بهره جستند و سبب موفقیت و پیروزی آنها بوده است. بنابراین باید گفت که شهادت، مطلوب اولیا و منظور عاشقان حق است و جهاد در راه حق مهمترین ابزار تحقق این مهم در فرهنگ شیعه بوده است

اگر بپذیریم که هر مکتب و ایدئولوژی، کانون و مرکز ثقلی دارد؛ باید گفت که کانون و مرکز ثقل آیین و اندیشه شیعی جهاد، ایثار، شهادت و مبارزه با ظلم و بی عدالتی است. در رأس این مکتب و ایدئولوژی نیز ائمه معصومین(ع)، عالمان شیعی و روحانیون و دیگر بزرگان دینی قرار داشته­اند. در واقع روحیه جهاد و شهادت طلبی در مکتب شیعه، یکی از ارزش های سیاسی و اعتقادی شیعیان است. شیعه اعتقاد خاصی به این مفاهیم دارد. با مروری بر تاریخ زندگانی ائمه معصومین (ع) می بینیم که تمامی آنها به دست دشمنان، مقتول یا مسموم شده­اند. انسان شیعی نیز با الهام از تعالیم و سیره پیشوایان شهید خود، آموخته که در راه احیای دین در برابر طاغوت و ظلم سکوت ننماید. در افق آرمان‌ها و تعالیم شیعه همواره انسان‌های حقیقت طلب و عدالت جو و از خود گذشته که در رأس آن پیشوایان شیعه قرار دارند، برای ساختن جامعه ایمانی و عقلانی که سرشار از عدالت و فضیلت باشد جهد و جهاد و ایثار و فداکاری نموده‌اند. از منظر شیعه، جهاد راهی برای پاک بودن و آزاد زیستن و با حقیقت همراه بودن و از ظلم و ظلمت بندگی رستن است و از این جهت حدیث حماسه و جهاد و شهادت، در متن تعالیم شیعه نهفته است. این منطبق بر فطرت پاک انسانی است؛ مذهب تشیع هیچ گاه به ضرب شمشیر در جهان پیش نرفته، این مکتب آن قدر تعالیم و ارزش های انسانی دارد که دل های پاک را به خود جلب و جذب کند، و نیازی ندارد که به زور سرنیزه بر مردم حکم راند (مطهری ، حماسه حسینی، ص 122) وجود روح ایثار و شهادت طلبی در مسلمانان صدر اسلام همچون مقداد و ابوذر، که بیشتر به آیین شیعی گرایش داشتند، حکایت از آن دارد که آنان با رضایت کامل و عشق و علاقه پیرو این مکتب بودند. مخالفان شیعه به خوبی این رمز پیروزی را شناسایی کرده و در طول تاریخ تلاش کردند، مردم را از این فرهنگ رهایی بخش جدا سازند. وچه بسا که برای جدا کردن شیعیان از فرهنگ جهاد و شهادت اتهاماتی را مطرح کرده اند تا شاید عالمان شیعی سخن از جهاد و مبارزه به میان نیاورند. چنان که بعضی از ساده لوحان و به اصطلاح روشنفکران در این دام گرفتار آمدند. تاثیرگذاری بسیار زیاد مفاهیم جهاد و شهادت در آیین و مکتب تشیع، باعث شده است تا بسیاری از غربیان، به علت تشویق مذهب شیعه به جهاد با جان جهت برفراری و دفاع از حق و حقیقت و به علت علاقه فراوان شیعیان برای استقرار عدل و ریشه­کنی ظلم ، شیعیان را تروریست و مکتب تشیع را بنیادگرا معرفی ­کنند

به طور کلی باید گفت؛ اندیشه سیاسی شیعه، جهاد و شهادت را به عنوان یک اصل و هدف استراتژیک و تأثیر گذار در صحنه دفاعی و تعاملات بین المللی جهان اسلام تلقی کرده، و آنرا مهم‌ترین عامل نجات ملل ستمدیده از شرّ استعمار و استثمار و حکومت‌های ظالم و مستبد، می­داند. رمز موفقیت برق­آسای آیین شیعه در رسیدن به اهداف خود و گشودن قلب های انسان های شیفته حقیقت، فرهنگ جهاد، ایثار و شهادت طلبی دراین مکتب است . در مکتبی که جهاد در راه خدا پلی برای رسیدن به «احدی الحسنیین» است، شکست معنا و مفهومی ندارد. مکتبی که بتواند پیروانش را به گونه ای تربیت کند که نبرد با دشمن و کشته شدن را رسیدن به سعادت ابدی بدانند، از هیچ قدرتی هراس نخواهد داشت و هیچ مانعی قادر نخواهد بود او را از رسیدن به اهدافش باز دارد و در میانه ی راه متوقف سازد.

منابع مورد استفاده

هنری لطیف­پور، یدالله، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380

مطهری، مرتضی، شهید و شهادت، انتشارات صدرا، 1366

مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، جلد سوم، انتشارات صدرا،1365

عنایت، حمید، اندیشه سیاسی اسلام معاصر، انتشارات خوارزمی، 1362

مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر دوم،وسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376

مجموعه مقالات همایش علمی «عزت و افتخار حسینی، فرهنگ و تفکر بسیجی» جلد اول، انتشارات سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج، 1383

( مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 11/9/90)