حرکت جوهری ماده به چه مبحثی می پردازد؟

طبق نظر ملاصدرا تمام حرکات عرضی، معلول حرکات طبایع و جواهر خویش است تا زمانى که جوهر یک شى درحرکت نباشد اعراض آن ممکن نیست حرکت کند. وی تاکید می کند که نهاد عالم اساسا نهادی نا آرام و در حال حرکت و دگرگون شدن است و نشانه آن نیز همین تغییرات محسوس در اعراض (یعنی رنگ و وزن و اندازه و مکان و زمان و .. ) است چرا که تا جوهر در حرکت نباشد هیچ عرضی امکان حرکت وتغییر کردن را ندارد چرا که باید چیزی ایجاد کننده حرکت باشد که خود دارای حرکت باشد. ملاصدرا بر این باور است که هر چه در این عالم طبیعت است، هرچیزی که زمان بر او می گذرد و در فضا و مکان قرار دارد ـ یعنی عالم طبیعت ـ دائماً در حال سیلان است؛ حتی نه فقط در اعراض حرکت واقع می شود، نه فقط اعراض و حالات اجسام طبیعی متغیرند، بلکه خود ذوات دائماً در تحول و تغییرند و اگر ذوات اشیاء متغیر نمی بود، احوال و صفات و اعراض متغیر نمی شدند؛ و نه تنها ذوات و اجسام متغیرند بلکه عین حرکت و تغیّرند، عین صیرورت و شدن می باشند. در قدیم می گفتند جسم یا ثابت است یا متغیر، ولی این فلسفه می گوید: در جسم ثبات معنی ندارد بلکه این هستی است ـ یعنی همان حقیقت واحد اصیل ـ که در برخی مراتب خود ثابت است و در برخی مراتب سیّال؛ هستی ثابت مساوی است با ماوراء طبیعت. حالا خود آن حرکت اعراض که ارسطو می گفته، بحثی است که در این جا فرصت بحث در آن باره نیست. می گفتند جسم یا متغیر است یا غیر متغیّر؛ یعنی مقسم حرکت، جسم بود که متغیر یا غیر متغیر بود. ولی در این فلسفه ، هستی است که یا ثابت است یا سیّال، و هستی سیّال مساوی ا ست با عالم طبیعت از اول تا به آخر؛ و بحثی که امروز به نام «شدن» مطرح است (امروز می گویند آنچه هست «شدن» است)، در فلسفه صدرا به جای این کلمه «صیرورت» است. صیرورت یعنی گردیدن، یعنی همان شدن؛ یعنی آنچه در طبیعت است گردیدن است یعنی همان «شدن» نه گردش. در فلسفة اروپا چون مایه های فکری اصالت ماهیتی بوده با اینکه علم رسیده بود به اینجا که حرکت بیش از آنچه قدما فرض میکردند در دل اشیاء راه دارد، نتوانستند مفهوم «شدن» را آن چنانکه هست درک و تحلیل نمایند. هگل بحث را طور دیگری مطرح کرد، گفت: بودن وقتی با نبودن جمع شود از آن »شدن« به وجود می آید؛ شدن؛ یعنی جمع بودن و نبودن؛ یعنی ترکیب هستی و نیستی؛ و بعد نتایجی خواسته است بگیرد که جمع میان نقیضین محال نیست. ولی روی پایة اصالت وجود اصلاً خود هستی دو قسم است: یک نوع از هستی «شدن» است. شدن خود نوعی از هستی است نه جمع هستی و نیستی. در عین اینکه وجود و عدم در»شدن« به یک شکلی جمع می شود ولی این غیر از آن است که ضد هم باشند و این اشتباه فلسفة اروپا در فلسفه او نیست. ( مجموعه آثار شهید مطهری ج13 ـ مقالات فلسفی،شهید مطهری ).
این حرکت همچنان که در طبیعت جریان دارد در انسان نیز موجوداست. این حرکت در طبیعت مادى بدن در جریان است بدین صورت که جواهر مادى انسان با حرکات عرضى آن درحرکت است. این تکامل و حرکت طبیعى بدن خارج از اختیار انسان مى باشد مثل قواى هاضمه، قلب، عروق… که اصطلاحا از آن به حرکات قسرى یاد مى شود. البته ایشان مبدأ حرکات طبیعى بدن را نفس انسانى مى داند که بحثىجدا دارد. اما حرکت دیگر انسان که مربوط به کمالات نفسانى است کاملاً در اختیار او قرار دارد که حرکت جوهرى نفس نامیده مى شود. نفس انسانى به سبب قواى عقل نظرى در حیطه تفکر و عقل عملى در حیطه عمل تکامل جوهرى پیدا مى کند.بدین صورت که هر آنچه مى اندیشد و بدان ملتزم مى شود و عقیده اى که بدان ایمان دارد طبق نظر ملاصدرا در جوهرنفس انسان تغییر حاصل مى شود و هکذا در اندیشه اى که موج صدور عمل از او مى شود و فعلى را که به سبب اعتقادى انجام مى دهد باز جوهر نفس انسانى است که در آن تغییر و تحول رخ مى دهد و حرکتى از او به سوى مرحله اى جدید انجام مى شود که از آن به تکامل نفس و حرکت جوهرى نفس یاد مى شود، پس حرکت جوهرى نفس به اختیار خود انسان است بلکه مى توان گفت اختیار انسان حرکت نفس را جهت مى دهد یا او را در راه سعادت و یا در مسیر شقاوت مى داند و در هر دو حال نفس انسان وارد مرحله جدیدى شده و از قوه به فعلیتى جدید رسیده و تکاملی کسب کرده، حال این تکامل یا به سوى سعادت او ختم مى شود یا موجب شقاوت او مى گردد. لذا ملاصدرا در توجیه تنزل نفس به مراحل پست در عین این که او متوجه کمالات عالى است مى گوید: انتقال نفس به وجه نزول منافاتى باتوجه نفس به کمالات مافوق ندارد چون که خروج از قوه به فعل در شیئى از کمالات حیوانى نه تنها منافى شقاوت اخروى نیست بلکه مؤکد او نیز قرار مى گیرد، چرا که طرق آخرت متفاوت است یک راه طریق سعادت و رسیدن به نشئه کرامت و قرب به خدا است و راه دیگر طریق شقاوت و رسیدن به نشئه انتقام و دورى از رضوان خدا است»،(اسرارالایات، ص 149). نتیجه که از ابحاث گذشته بدست می آید, آن است که کل جهان ماده و عالم جسمانی یک حقیقت واحد است, که سر تا پا حرکت و سیلان و دگرگونی است. مبدآ این حرکت قوه صرف است, که هیچ فعلیتی جز قوه بودن ندارد (ماده اولی): و منتهایش فعلیت محض است که از هر گونه قوه ای منزه می باشد (تجرد تام) . علامه طباطبایی_قدس سره_ در {نهایه الحکمه}در بیان این مطلب می گوید: [ماده اولی, از آنجا که قوه محض است, فاقد هر گونه فعلیتی که دارد همان فعلیت قوه بودن است. و بنابراین, هر گونه فعلیتی که بر ماده اولی درآید, تابع و پیرو فعلیت صورتی است که آن را به پا می دارد؛ و نیز تمیز آن به تمیز صورتی است که با آن متحد می گردد؛ و همچنین تشخیص به تشخص آن صورت بوده, و در وحدت و کثرت خود تابع آن صورت می باشد. آری ماده فی نفسه از یک وحدت ابهامی, نظیر وحدت ماهیت جنسی برخوردار است [؛ یعنی یک نوع وحدت که می تواند امور متکثری را در بر گیرد؛ همانگونه که ماهیت حیوان مثلا, در عین حال که یک ماهیت واحد است, و وحدت جنسی دارد, انواع گوناگونی را دربر می گیرد.] و چون همین ماده اولی موضوع حرکت جوهری عمومی عالم راتشکیل می دهد, پس سراسر عالم ماده [با همه جواهر و اعراضی که در آن است], یک حقیقت واحد و گذرا خواهد بود که از مرحله قوه محض به سوی فعلیتی که هیچ قوه ای ندارد, در حرکت می باشد. چنان که از بیان فوق بدست می آید, تکیه مولف_قدس سره_ در اثبات وحدت حرکت عالم,بر وحدت موضوع آن, یعنی ماده اولی است .( برای مطالعه دقیق تر و آشنایی بیشتر به صفحات 161 – 188 شرح بدایه الحکمه آقای شیروانی مراجعه فرمائید)