پاسخ: پرسشگر گرامی؛ به اطلاع شریف می رسد در قرآن کریم و سنت و سیره عملی اولیاء گران قدر اسلام عزیز در مورد همسایه، حقوق و حدود آن مطالب و مباحث زیادی وارد شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود (که در بردارنده درسهای علمی و عملی زیادی است و جهت اطلاع بیشتر به منابعی که در پایان ذکر می گردد مراجعه نمایید). حق همسایه در اسلام بسیار بزرگ دانسته شده است و جبرئیل امین (سلام الله علیه) همواره در ارتباط با حق همسایه به پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) سفارش می کرد تا آن جا که به فرمایش علیّ (علیه السلام) گمان بردند همسایه از همسایه (مثل رحم و خویشاوندان) ارث می برد. (نهج البلاغه، نامه 31). در قرآن کریم در ارتباط با حق همسایه در آیه 36 سوره ی مبارکه نساء (4) فرموده است: « وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً ؛ و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیکى کنید همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مى زند،) دوست نمى دارد».
اگرحق همسایگی نزدیک به حق رحم و خویشان دانسته شده است، چون همسایگی حقی است ورای حق برادری اسلامی، به این معنی که همسایه مسلمان علاوه بر حق برادری اسلامی حق دیگری نیز دارد و بنابراین باید ضمن شناخت همسایه و حقوق و حدود آن تا حد امکان در صدد اداء حقوق او برآمد.
در این زمینه به احادیث زیر توجه فرمایید:
– رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «الجیران ثلاثة: فمنهم من له ثلاثة حقوق: حق الجوار، و حق الاسلام، و حق القرابة. و منهم من له حقان: حق الاسلام و حق الجوار. و منهم من له حق واحد: الکافر له حق الجوار؛ همسایگان سه قسمند: همسایه ای که سه حق دارد: حق همسایگی و حق اسلام و حق خویشاوندی. و همسایه ای که دو حق دارد: حق اسلام و حق همسایگی. و همسایه ای که یک حق دارد: کافری که حق همسایگی دارد و بس» .
– همچنین می فرماید: «هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه خود را گرا می بدارد».
– باز فرمودند: «کسی که شب را سیر بخوابد در حالی که همسایه او گرسنه است و او باخبر باشد، به من ایمان ندارد».
– در حدیثی دیگر از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که می فرماید: «قسم به کسی که جانم در دست اوست بنده ایمان ندارد تا زمانی که برای همسایه خود بخواهد آنچه برای خود می خواهد».
– و فرمود: «احسن مجاورة من جاورک تکن مؤمنا؛ با همسایگان نیکو همسایگی کن تا مؤمن باشی».
– و فرمود: «من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر، فلا یؤذ جاره؛هر که به خدا و آخرت ایمان دارد، همسایه خویش را نیازارد» .
– و فرمود: «لا ایمان لمن لا یامن جاره بوائقه؛ کسی که همسایه از بدیها و شرش ایمن نباشد ایمان ندارد» .
– به آن حضرت عرض کردند: «فلان زن روزها روزه می گیرد و شبها به عبادت می ایستد و صدقه می دهد، و لیکن همسایگان خود را به زبان آزار می رساند. فرمود: خیری در او نیست، او از اهل جهنم است» .
– و از حضرت علی (علیه السلام) روایت است که: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان مهاجر و انصار و دیگر اهل مدینه که به آنها ملحق بودند نوشت: همسایه آدمی مثل خود اوست که باید به او ضرر نرساند، و او را به گناه نیفکند، و حرمت همسایه بر همسایه مثل حرمت مادر است» .
– امام صادق (علیه السلام) فرمود: «حسن الجوار زیادة فی الاعمار، و عمارة فی الدیار؛ نیکوئی با همسایگان باعث فزونی عمر و آبادی دیار می گردد» .
– و فرمود: «لیس منا من لم یحسن مجاورة من جاوره ؛ هر که با همسایه نیکوئی نکند از ما نیست».
– و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است».
– و فرمود: «یعقوب علیه السلام وقتی بنیامین از نزدش رفت، ندا داد: پروردگارا به من ترحم نمی کنی، چشمم را گرفتی و پسرم را نیز گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد: اگر آن دو را میرانده بودم برایت زنده می کردم و به تو می رساندم. و لیکن به یاد آر که روزی گوسفندی را کشتی و کباب کردی و خوردی و فلان شخص در همسایگی تو روزه بود به او چیزی ندادی». و در روایت دیگر آمده است که: «بعد از آن هر صبح و شام منادی یعقوب تا یک فرسخ ندا می کرد: هر که صبحانه یا شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید!».
– و در بعضی اخبار است که: «همسایه فقیر در قیامت به همسایه توانگر آویزد و گوید: پروردگارا از این بپرس که چرا با من نیکوئی نکرد و در خانه خود به روی من بست» .
لازم به ذکر است در شناختن همسایگی رجوع به عرف می شود، یعنی هر که را در عرف همسایه گویند حق همسایگی باید درباره وی مراعات شود. و از بعضی اخبار مستفاد می شود که تا چهل خانه از هر طرف همسایه هستند. و باید دانست که حق همسایه تنها این نیست که به وی اذیت نرسد، که این حقی است برای همه، بلکه باید با او به مهربانی و خیر و نیکی رفتار نمود، و در آنچه به آن محتاج باشد مضایقه نکرد، چنانکه از بعضی از اخبار که ذکر شد برمی آید. و در سلام باید بر او پیشی جست، و با او پر حرفی نکرد، و از احوالی که می خواهد پوشیده باشد سؤال ننمود، و به هنگام بیماری به عیادتش رفت، و در مصیبت تسلیتش داد، و در خوشی و شادی تبریک و تهنیتش گفت، و از لغزشهایش عفو و گذشت کرد، و اسرارش را پوشیده داشت، و اگر خواهد بر دیوار همسایه سر تیر بگذارد مضایقه نکند، و اگر خواهد آب را در ناودان وی جاری سازد مانع نشود، و اگر خواهد از راه مختص وی آمد و شد کند تنگ نگیرد، و از اسباب خانه آنچه خواهد دریغ ندارد، و چشم خود را از اهل خانواده او نگاهدارد، و چون در خانه نباشد از مواظبت خانه او غافل نشود، و با فرزندان او لطف و مهربانی کند، و به آنچه مصلحت دین و دنیای او باشد ارشاد نماید، و اگر از او یاری خواهد یاریش کند، و اگر وام خواهد وام دهد، و بنای خانه خود را بدون اجازه او بلند نگرداند که هوای خانه او را حبس کند، و اگر از خوراکهای لذیذ و مرغوب به خانه آورد به وی هدیه فرستد، و اگر این کار را نمی کند پنهان به خانه آورد و فرزندانش آن را بیرون نیاورند مبادا کودکان همسایه آگاه شوند و خواهش داشته باشند و خاطر او شکسته شود.
منابع:
– رساله ی حقوق امام سجاد (علیه السلام).
– سایت مرکز ملی پاسخ گویی (www.pasohgoo.ir نرم افزار حق همسایه با امکان دانلود).