باسلام واحترام حضورپرسشگرگرامی؛
انسان موجودی است که فطرتاً تمایل دارد که در اجتماع باشد و برخی از حوائج خود از طریق ارتباط با دیگران مرتفع سازد. و اساساً زندگی بدون ارتباط با جهان پیرامون بسیار سخت و دشوار می باشد.
بدون این ارتباطات نمی تواند نیازهای (مادی و معنوی) خود را ارضاء کند؛ و شاید یکی از مهم ترین ارتباطاتی، که انسان می تواند با هم نوع خود داشته باشد، رابطه همسایه با همسایه است که در شرع مقدس اسلام نیز بر این ارتباط تأکید بسیار زیادی شده است بطوریکه امام علی ـ علیه السّلام ـ در وصیت نامه خود به امام حسن ـ علیه السّلام ـ می نویسد:
«خدا را، خدا! درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر شماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی تعیین خواهد کرد.»/ محمد دشتی، شرح نهج البلاغه، ص 559.
و یا در جائی دیگر می فرماید:«متقین کسانی هستند که به همسایگان ضرر و زیان نمی رسانند.»/ همان منبع، ص 406.
*حد وحدود همسایگی:
در شناختن همسایه، رجوع به عرف می شود، یعنی هر که را در عرف همسایه گویند حق همسایگی باید درباره وی مراعات شود. و از بعضی اخبار مستفاد می شود که تا چهل خانه از هر طرف همسایه هستند.
و باید دانست که حق همسایه تنها این نیست که به وی اذیت نرسد، که این حقی است برای همه، بلکه باید با او به مهربانی و خیر و نیکی رفتار نمود، و در آنچه به آن محتاج باشد مضایقه نکرد، چنانکه از بعضی از اخبار که ذکر شد برمی آید.
و در سلام باید بر او پیشی جست، و با او پر حرفی نکرد، و از احوالی که می خواهد پوشیده باشد سؤال ننمود، و به هنگام بیماری به عیادتش رفت، و در مصیبت تسلیتش داد، و در خوشی و شادی تبریک و تهنیتش گفت، و از لغزشهایش عفو و گذشت کرد، و اسرارش را پوشیده داشت، و چشم خود را از اهل خانواده او نگاهدارد، و چون در خانه نباشد از مواظبت خانه او غافل نشود، و با فرزندان او لطف و مهربانی کند، و به آنچه مصلحت دین و دنیای او باشد ارشاد نماید، و اگر از او یاری خواهد یاریش کند، و اگر وام خواهد وام دهد، و بنای خانه خود را بدون اجازه او بلند نگرداند که هوای خانه او را حبس کند، و اگر از خوراکهای لذیذ و مرغوب به خانه آورد به وی هدیه فرستد، و اگر این کار را نمی کند پنهان به خانه آورد و فرزندانش آن را بیرون نیاورند مبادا کودکان همسایه آگاه شوند و خواهش داشته باشند و خاطر او شکسته شود. حقوق گفته شده، اخلاقا ، واجب است ولی از جهت فقهی واجب نیست بلکه مستحب است.
اگر انسان همسایه آزار باشد حرام است اما بدون اینکه آزارش به همسایه اش برسد اگر رابطه اوبا همسایه ضعیف باشد حرام نیست منتهی ترک دستورات استحبابی اسلام هم سزاوارنیست .
حقوق برادران ایمانی(از جمله همسایه):
فردی از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ سئوال کرد: حقوق برادران ایمانی چیست؟/ گناهان کبیره، شهید دستغیب، ص 157.
حضرت فرمود: برای مؤمن هفت حق واجب است، که اگر کسی یکی از آنها را اداء نکند و ضایع سازد از ولایت و اطاعت خداوند خارج شده و از پروردگار بی بهره خواهد بود.
«معلی» عرض کرد آن هفت حق چیست؟
آن شخص فرمود: اول آنها که از همه آسان تر است این است که آنچه را برای خود می پسندی برای او هم دوست داشته باشد.
دوّم: بپرهیز از اینکه او را به خشم و غضب درآوری و طلب کن رضایتش را و اطاعت کن امرش را(در حدود شرع) .
سوّم: او را به جان و مال و زبان و دست و پایت یاری کن.
چهارم: او را به آنچه صلاح اوست راهنما و خبر رسان باش.
پنجم: سیر نباش درحالی که او گرسنه است و با تشنگی او سیراب مباش و با برهنگی او برهنه مباش.
ششم: اگر خادمی داری برای انجام حوائج او بفرستی.
هفتم: قسم او را بپذیری ودعوتش را اجابت نمائی، اگر مریض شود، عیادت کنی، اگر بمیرد تشییع جنازه اش کنی واگر حاجتی داشته باشد قبل از آنکه اظهار کند بر انجام دادنش پیشی بگیری.
از اینفرمایش گهربار بخوبی می توان نتیجه گرفت این حقوق نه تنها در مورد مؤمن صدق می کندبلکه در مورد همسایه نیز صدق می کند. چرا که رسول خدا فرمودند:«همسایه بر سه قسم است: اول همسایه ای که سه حق دارد و آن همسایه ای است که مسلمان و رحم (فامیل وخویش) باشد. دوّم آنکه دو حق دارد و آن همسایه مسلمان است و سوّم همسایه کافر که فقط حق همسایگی دارد.»/ گناهان کبیره، شهید دستغیب، ص 306.
*حقوق همسایگان: (سید عبدالحسین دستغیب، گناهان کبیره، انتشارات جامعه مدرسین قم، سال 76، صص 305، 306)
حداقل حقی که بر هرهمسایه ای واجب است این است که آزار و اذیت او به همسایه خود نرسد.
حتی اگرهمسایه اش کافر باشد. آزار و اذیت به مؤمن مخصوصاً اینکه اگر همسایه نیز باشد به اندازه ای مذموم و پلید است که امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند:«از ما نیست کسی که با همسایه خود به خوبی رفتار نکند.»
و یا رسول خدا فرمودند:«هر کس همسایه خود راآزار رساند خدا بوی بهشت را بر او حرام سازد و جایش دوزخ است و بد جایگاهی است.»
مردی از انصار نزد رسول خدا شرفیاب شده و عرض کردند:
در فلان محله خانه ای خریدم و نزدیکترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیرش نیست و از شرش آسودگی ندارم.
رسول خدا: به علی ـ علیه السّلام ـ سلمان، ابوذر، مقداد فرمود تا در مسجد بهصدای بلند جار بزنند: هر که همسایه اش از آزار او آسوده نباشد، ایمان ندارد. و سه بار جار زدند. سپس آن حضرت با دست خود به هر چهل باب خانه که در برابرش بودند سمت راست و چپ اشاره فرمود(یعنی تا چهل خانه از چهار طرف همسایه است( .
نکته: نباید همسایه را از دعای خیر فراموش کرد حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ درباره امام حسن ـعلیه السّلام ـ فرمودند الجار ثمَّ الدار، اول همسایه بعد خودمان.
امام سجاد (علیه السلام( در رساله حقوق در باره حق همسایه میفرماید :
اما حق جارک فحفظه غائبا و اکرامه شاهدا و نصرته اذا کان مظلوما ولا تتبع له عورة فان علمت علیه سوء سترته علیه وان علمت اءنه یقبل نصیحتک نصیحته فیما بینک و بینه و لا تسلمه عند شدیدة وتقیل عثرته و تغفر ذنبه و تعاشره معاشرة کریمة
اما حق همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کن و در حضورش او را احترام نهى .
اگر به او ظلمى شد یاریش رسانى ، دنبال عیبهایش نباشى ، اگر بدى از او دیدى بپوشانى ، اگر بدانى نصیحت تو را مى پذیرد او را در خفا نصیحت کنى ، در سختى ها رهایش نکنى ، از لغزشش درگذرى ، گناهش راببخشى و با او به خوبى و بزرگوارى معاشرت کنى . /خصال ص 569.
در قرآن کریم و سنت و سیره عملی اولیاء گران قدر اسلام عزیز در مورد همسایه، حقوق و حدود آن مطالب و مباحث زیادی وارد شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود (که در بردارنده درسهای علمی و عملی زیادی است و جهت اطلاع بیشتر به منابعی که در پایان ذکر می گردد مراجعه نمایید).
حق همسایه در اسلام بسیار بزرگ دانسته شده است و جبرئیل امین (سلام الله علیه) همواره در ارتباط با حق همسایه به پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله وسلم) سفارش می کرد تا آن جا که به فرمایش علیّ (علیه السلام) گمان بردند همسایه از همسایه (مثل رحم و خویشاوندان) ارث می برد. (نهج البلاغه، نامه 31).
در قرآن کریم در ارتباط با حق همسایه در آیه 36 سوره ی مبارکه نساء (4) فرموده است: « وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً ؛ و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیکى کنید همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مى زند،) دوست نمى دارد».
اگرحق همسایگی نزدیک به حق رحم و خویشان دانسته شده است، چون همسایگی حقی است ورای حق برادری اسلامی، به این معنی که همسایه مسلمان علاوه بر حق برادری اسلامی حق دیگری نیز دارد و بنابراین باید ضمن شناخت همسایه و حقوق و حدود آن تا حد امکان در صدد اداء حقوق او برآمد.
در این زمینه به احادیث زیر توجه فرمایید:
– رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «الجیران ثلاثة: فمنهم من له ثلاثة حقوق: حق الجوار، و حق الاسلام، و حق القرابة. و منهم من له حقان: حق الاسلام و حق الجوار. و منهم من له حق واحد: الکافر له حق الجوار؛ همسایگان سه قسمند: همسایه ای که سه حق دارد: حق همسایگی و حق اسلام و حق خویشاوندی. و همسایه ای که دو حق دارد: حق اسلام و حق همسایگی. و همسایه ای که یک حق دارد: کافری که حق همسایگی دارد و بس» .
– همچنین می فرماید: «هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه خود را گرا می بدارد».
– باز فرمودند: «کسی که شب را سیر بخوابد در حالی که همسایه او گرسنه است و او باخبر باشد، به من ایمان ندارد».
– در حدیثی دیگر از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که می فرماید: «قسم به کسی که جانم در دست اوست بنده ایمان ندارد تا زمانی که برای همسایه خود بخواهد آنچه برای خود می خواهد».
– و فرمود: «احسن مجاورة من جاورک تکن مؤمنا؛ با همسایگان نیکو همسایگی کن تا مؤمن باشی».
– و فرمود: «من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر، فلا یؤذ جاره؛هر که به خدا و آخرت ایمان دارد، همسایه خویش را نیازارد» .
– و فرمود: «لا ایمان لمن لا یامن جاره بوائقه؛ کسی که همسایه از بدیها و شرش ایمن نباشد ایمان ندارد» .
– به آن حضرت عرض کردند: «فلان زن روزها روزه می گیرد و شبها به عبادت می ایستد و صدقه می دهد، و لیکن همسایگان خود را به زبان آزار می رساند. فرمود: خیری در او نیست، او از اهل جهنم است» .
– و از حضرت علی (علیه السلام) روایت است که: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان مهاجر و انصار و دیگر اهل مدینه که به آنها ملحق بودند نوشت: همسایه آدمی مثل خود اوست که باید به او ضرر نرساند، و او را به گناه نیفکند، و حرمت همسایه بر همسایه مثل حرمت مادر است» .
– امام صادق (علیه السلام) فرمود: «حسن الجوار زیادة فی الاعمار، و عمارة فی الدیار؛ نیکوئی با همسایگان باعث فزونی عمر و آبادی دیار می گردد» .
– و فرمود: «لیس منا من لم یحسن مجاورة من جاوره ؛ هر که با همسایه نیکوئی نکند از ما نیست».
– و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است».
– و فرمود: «یعقوب علیه السلام وقتی بنیامین از نزدش رفت، ندا داد: پروردگارا به من ترحم نمی کنی، چشمم را گرفتی و پسرم را نیز گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد: اگر آن دو را میرانده بودم برایت زنده می کردم و به تو می رساندم. و لیکن به یاد آر که روزی گوسفندی را کشتی و کباب کردی و خوردی و فلان شخص در همسایگی تو روزه بود به او چیزی ندادی». و در روایت دیگر آمده است که: «بعد از آن هر صبح و شام منادی یعقوب تا یک فرسخ ندا می کرد: هر که صبحانه یا شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید!».
– و در بعضی اخبار است که: «همسایه فقیر در قیامت به همسایه توانگر آویزد و گوید: پروردگارا از این بپرس که چرا با من نیکوئی نکرد و در خانه خود به روی من بست» .
منابع:
– رساله ی حقوق امام سجاد (علیه السلام).
– سایت مرکز ملی پاسخ گویی (www.pasohgoo.ir نرم افزار حق همسایه با امکان دانلود).
موفق ومؤید باشید.