حکمت، حکومت و ولایت

زین سبب پیغمبر با اجتهاد
نام خود وان علی مولا نهاد
گفت هر کو را منم مولا و دوست
ابن عم من علی مولای اوست
کیست مولا آنک آزادت کند
بند رقیت ز پایت بر کند
چون به آزادی نبوت هادی است
مؤمنان را ز انبیا آزادی است
ای گروه مؤمنان شادی کنید
هم‌چو سرو و سوسن آزادی کنید

در تفسیر و قرائت شیعی از دین مقدس اسلام، در کنار جهان‌بینی و دستورات شریعت، برای تکامل معنوی بشر راهی منظور شده است که عبارت از ولایت است. ولایت در تعریف اجمالی یعنی تکامل انسان از طریق اتصال و همراهی یک انسان کامل، انسانی که سیر معنوی و نفسانی او به حد کمال رسیده است و به خداوند واصل شده است. همین نقطه، نقطه امتیاز تشیع علوی از سایر مکاتب است. در سایر مکاتب این عنصر سوم وجود ندارد. این تفسیر و قرائت از اسلام در متون حکیمان شیعی، آنان که دارای گرایش عرفانی هستند و در رأس آنها صدرالمتالهین شیرازی به بهترین وجه بیان گردیده و به درستی برای تبیین خود از انسان و جهان، حکمت خودش را حکمت متعالیه عنوان داده است.

همه می‌دانید که مفصل‌ترین کتاب ملاصدرا کتاب الاسفار الاربعه است که حامل همه فصول حکمت متعالیه می‌باشد ولی در کنار این کتاب مفصل، رساله‌های متعددی در موضوعاتی خاص از ایشان بر جای مانده است ولی هیچ‌کدام حامل بیان کامل از حکمت متعالیه نمی‌باشند و برای بیان مقصود خاصی فراهم شده است ولی اگر کتاب الشواهد الربوبیه را خلاصه‌ای تمام از حکمت متعالیه ملاصدرا بدانیم گزاف نگفته‌ایم.

جلوه‌هایی از نبوت که دائمی است
این بزرگوار آخرین بحثی که در این کتاب آورده است اشراق نهم از شاهد دوم از مشهد پنجم است که چنین عنوان داده است «فی ان النبوه و الرساله منقطعان عن وجه الارض کما قاله ختم الرسل». ایشان با این بحث کتاب را پایان می‌دهد. ایشان در این اشراق می‌گوید نبوت و رسالت از یک جهت منقطع شده و از جهتی منقطع نشده است. ایشان می‌گوید شخصی که دارای عنوان نبی و رسول باشد دیگر وجود ندارد، فرشته وحی بر کسی نازل نمی‌شود اما نبوت به برخی وجوهش باقی می‌ماند و باقی مانده و دائم است. آنچه باقی مانده است به شرح زیر است؛

اولا مبشرات. این واژه در قرآن مجید به معنای نسیم‌هایی آمده که بشارت‌دهنده باران است اما جناب صدرالمتالهین به پیروی از محیی الدین به همان معنایی که رسول الله(ص) در اواخر عمر نقل کردند اشاره دارد که فرمودند با مرگ من وحی قطع می‌شود ولی مبشرات قطع نمی‌شود. مبشرات در تعبیر پیامبر(ص) عبارت از الهامات غیبی است که برای افراد بشر پیش می‌آید. حدیثی که عرض کردم ابن عربی در فتوحات آورده و بعد گفته برای من هم مبشره‌هایی پیش می‌آید. پس مبشره، الهاماتی است که به برخی الهام می‌شود.

دوم حکم ائمه معصومین از خطا. سوم حکم مجتهدین. درباره مجتهدین ملاصدرا می‌گوید خداوند به افراد غیر عالم و غیر آگاه به حکم الهی دستور می‌دهد به آنان مراجعه کنند. بعد می‌گوید مجتهدین در پاسخ مردم غیر عالم به آنچه اجتهادشان به آن می‌رسد مبادرت به فتوا می‌کنند. پس نبوت و رسالت از حیث ماهیت منقطع و منسوخ نشده ولی از نظر وحی مخصوص پیامبر(ص)، پایان یافته است لذا هرگز به مجتهد و حتی امام معصوم، نبی و رسول اطلاق نمی‌شود.

ملاصدرا پس از بیان حکم مجتهدان به بیان حکم اولیا می‌پردازد و می‌گوید از پیامبر(ص) منقول است که فرمودند خداوند بندگانی دارد؛ نبی نیستند ولی انبیا به آنها غبطه می‌خورند. این حدیث را در منابع شیعی نیافتم ولی مرحوم مجلسی حدیثی نزدیک به این معنا آورده است.

اولیا وارثان علوم الهی
به رسول الله(ص) نبی اطلاق می‌شود ولی به ولی‌ الله وارث گفته می‌شود. ولی و وارث از اسمای الهی هستند. ملاصدرا از قول ابن عربی نقل می‌کند که ولی الله این وجه از نبوت را از نبی اخذ نمی‌کند، بلکه نبوت با مرگ نبی به خدا برمی‌گردد و اولیا از خداوند دریافت می‌کنند. آن وقت از بایزید سخنی نقل می‌کند که گفته است شما علومتان را از مردگان دریافت کردید ولی من از حی لایموت گرفتم.

ملاصدرا برای بیان این نظر با استفاده از مطلبی از قرآن چنین توضیح می‌دهد؛ می‌گوید خدا پس از ذکر انبیای عظام خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ» یعنی به هدایت آنها اقتدا کن، این در حالی است که آنها فوت کرده‌اند. ملاصدرا اینطور آیه را تفسیر می‌کند که با موت آنها خداوند که خیرالوارثین است نبوت را به ارث تحویل گرفته است، سپس همان هدایت را به پیامبر(ص) اعطا فرموده است.

علم اولیا هم همین علم است که از خداوند دریافت می‌شود کما اینکه در مورد خضر فرموده است: «آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا». ایشان در نهایت به نکته جالبی اشاره می‌کند مبنی بر اینکه این نوبت در حیوانات هم جریان و سریان دارد: «وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا». بعد می‌گوید هر کس خداوند به او منطق حیوانات و نباتات و مخلوقات را آموخته، می‌داند نبوت در همه موجودات وجود دارد ولی نام نبی بر هیچ موجودی جز پیامبر اطلاق نمی‌شود.