دین، شرع، مذهب چه تفاوتی به لحاظ لغت و اصطلاح دارند؟

معناى لغوى »دین« در لغت به معناى راستکار شدن، اطاعت نمودن، پاداش، عادت، حساب، کیش، پرهیزگارى و … آمده است . در اصطلاح، تعابیر گوناگونى از سوى اندیشمندان اسلامى درباره آن ارائه شده است ؛ علامه طباطبایى)ره( دین را چنین معرفى مى کند: »دین عقاید و دستورهاى عملى و اخلاقى اسلام است که پیامبران از طرف خدا براى راهنمایى و هدایت بشر آورده اند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختى انسان در دو جهان است.(18) حضرتش در جاى دیگر مى نویسد: »… آن ]دین[ روش مخصوصى در زندگى است که صلاح دنیا را به طورى که موافق کمال اخروى و حیات دائمى حقیقى باشد تأمین مى نماید. پس در شریعت باید قانون هایى وجود داشته باشد که روش زندگانى را به اندازه احتیاج روشن سازد…«.(19) آیةاللَّه جوادى آملى: دین، »مجموعه معارف نظرى و عملى قدسى است ؛ یعنى، مجموعه گزاره هاى ناظر به واقع و عمل که حول محور قدسى، شکل گرفته است . در حقیقت، دین »مجموعه معارف دست اول است که معمولاً در متونى مقدس گرد آمده است« . با تطبیق تعریف مزبور بر اسلام، این دین عبارت است از : »مجموعه معارفى که در نسبت با خداوند، تدوین یافته و در متن مقدس قرآن و سنت گرد آمده اند« .(20) آیة اللَّه مصباح یزدى: دین »مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات اجرایى است که خداوند آن را براى هدایت بشر فرستاده تا انسان، در پرتو آموزه هاى آن، هوا و هوس خود را کنترل و آزادى حقیقى خویش را تأمین کند . «شریعت» در لغت به معناى راهى در کناره رودخانه است که دستیابى به آب را آسان مى سازد.لسان العرب، ج 7، ص 86؛ و لغت نامه دهخدا، ج 9، ص 12568.

درباره فرق میان دین و شریعت به دو فرقى که در کتاب ارزشمند تفسیرالمیزان ج 5، ص 532 ـ 535 آمده اشاره مى نماییم: 1ـ دین و شریعت هر دو در لغت به معناى راهیست که انتخاب شده است ولى از ظاهر قرآن به دست مى آید که شریعت اخص و کوتاهتر از معناى دین است. نخست متذکر مى شویم که در قرآن هم دین آمده و هم شریعت. به این دو طائفه از آیات توجه کنید: طائفه اول درباره دین:

ان الدین عند الله الاسلامM}: همانا دین نزد خداوند اسلام است{M. «سوره آل عمران، آیه19) و من یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرینM}: هر که جز اسلام دینى بجوید از او پذیرفته نخواهدشد و در آخرت از زیانکاران است{M (سوره آل عمران، آیه 15). طائفه دوم درباره شریعت:

لکل جعلنا منکم شرعةً و منهاجاM}: براى هر یک از شما شرع و راهى قرار دادیم{M (سوره مائده، آیه 48) ثم جعلناک على شریعة من الامر فاتبعهاM}: آنگاه ترا بر یک شریعتى از این امر قرار دادیم پیرویش کن{M (سوره جاثیه، آیه18) 1ـ مقایسه طائفه اول با طائفه دوم مى رساند که گویا شریعت راهى است که براى هر یک از ملتها و یا پیامبرانى که بدانمبعوث شده اند آماده شده چون شریعت نوح و شریعت ابراهیم و شرع موسى و شرعى عیسى و شرعمحمد(ص). ولى دین یک قانون و راه الهى عمومى براى تمام ملتهاست واز این روى شریعت نسخ مى پذیرد ولى دین به معناىوسیع خود نسخ نمى پذیرد یعنى این گونه نیست که حکم آن پس از مدتى برداشته شود. دین از اول بوده و بعدا همخواهد بود. پس خداوند بندگان خود را جز به یک دین که همان اسلام و تسلیم در برابر اوست مکلف نساخته ولى آنان را براى رسیدن به آن هدف به راههاى گوناگون انداخته و طبق استعدادهاى متنوعشان سنتهاى مختلفى برایشاندرست کرده که همان شریعت هاى نوح و ابراهیم و… است. 3ـ شریعت در ادبیات امروزه به معناى احکام و باید و نبایدهاى عملى اطلاق مى شود بر خلاف دین که تنها به جنبه هاى معرفتى و نظرى اسلام اطلاق مى گردد. البته گاه دین اعم از بخشهاى عملى و نظرى به کار برده مى شود.
مذهب در اصطلاح به یکی از تیره ها و شعب یک دین، چه تیره اعتقادی؛ مانند اسماعیلیه و معتزله در اسلام یا طریق سیر و سلوک مانند نقشبندیه در صوفیه یا روشهای عملی نسبت به احکام مانند شافعیه حنفیه در فقه به کار می رود.
مذهب در لغت به معنای روش و مسلک و طریقه آمده است که از «ذهب فلان إلی رأی» یعنی دارای این عقیده گردید، اخذ شده است.
مذهب اخص از دین و شریعت است.البته گاهی نیز مذهب به معنای دی استعمال میشود مثلا گفته می شود مذهب اسلام.