دانشجوی گرامی. در مقدمه عرض کنیم که خدای مهربان به خاطر لطف بی کرانی که نسبت به بندگانش دارد و می خواهد آنان به او نزدیک شوند و همواره مرتبط با ذات پاک او باشند نماز را به آنان عطا فرمود و آنها را بر این سفره رحمت گسترده اش مهمان کرد. هر کس به فراخور معرفت و ظرفیتش، می تواند از این سفره ربّانی بهره مند گردد و اگر حضور قلب در نماز واجب بود، بسیاری از مردم از عهده این عمل، بر نمی آمدند.
علاوه بر اینکه نماز، دارای مراتب فراوانی است که کمترین مرتبه آن، رعایت صورت و قالبی از نماز همین نماز به اندازه خود در حفظ ارتباط با کانون هستی و نگه داری انسان از لغزش ها مؤثر است؛ به گونه ای که خداوند در هیچ شرایطی، حتی در حال غرق شدن نیز راضی به ترک این قالب بی محتوا نیست.
بدون شک روح نماز، حضور قلب است؛ هر چند نماز بی حضور قلب نیز صحیح است و موجب اسقاط تکلیف و وظیفه می شود؛ ولی آنچه که انسان را تربیت می کند و معراج مؤمن نامیده شده است، و او را از فحشا و منکر و مفاسد اخلاقی باز می دارد و به سوی خوبی ها سوق می دهد و موجب «قرب الی الله» می شود، همان نماز با حضور قلب است.
حضور قلب نه تنها در نماز و عبادات و امور معنوی؛ بلکه در دیگر اعمال انسان نیز نقشی انکارناپذیر دارد. امروز از نظر علمی ثابت شده که حتّی غذا خوردن برای کسانی که به هنگام خوردن، توجّه آنها به امور دیگر است، به درستی مفید واقع نمی شود. حضور قلب؛ یعنی، توجّه قلب و روح انسان، به عبادت و محتوای آن و خود را در وقت عبادت، در محضر پروردگار و در حضور او یافتن و به امور خارج از عبادت، بی توجه بودن.
هدف از عبادت «تقرب به خداوند» است و حضور قلب در نماز، بال پروازی است که عبادت را اوج می دهد و به عالم قدس، نزدیک می سازد و انسان را مقرّب و محبوب بارگاه ربوبی می کند. هر چند قالب و شکل ظاهری عبادات، پر از رمز و راز است و همین کالبد، در تأمین هدف نماز نقش آفرین است؛ ولی آثار عمیق و ماندگار، ارزنده و شگفت آور نماز، مربوط به روح آن (حضور قلب) بوده که به منزله عمود خیمه عبادت است.
در حدیثی آمده است: انَّ العَبْدَ لُرفِعَ لَه مِن صَلاتِه نِصْفُها اوْ ثُلثُها اوْ رُبْعُها او خُمْسُها و مَا یرفَع لَه الا ما اقْبَلَ عَلَیه بِقَلبِه (بحارالانوار، ج 84، ص2) از نماز، نصف و یا یک سوم و یا یک چهارم و یا یک پنجم آن بالا می رود [و مورد قبول خداوند قرار می گیرد] و این مقدار بستگی به میزان حضور قلب انسان در نماز دارد.
رسول خدا (ص) می فرماید: لَیسَ لَک مِن صَلاتِک الا ما احضرت فیهِ قَلْبُک (همان ، ص4) برای تو از نماز چیزی نیست، مگر آن مقدار که قلب تو در حال نماز باشد.
روش تحصیل حضور قلب:
مانع اصلی حضور قلب کثرت های زندگی مادی و دنیوی است. ما تا وقتی دچار مشغله های فراوان ذهنی و فکری و کثرت در مشاغل و رفتار هستیم، در نماز و عبادت نمی توانیم حضور قلب کامل داشته باشیم.
لذا راهبرد اصلی رسیدن به حضور قلب کامل حرکت در مسیر توحید و بندگی و اخلاص است. راه توحید به تعبیر اهل معرفت، نوعی فرار از کثرت به وحدت است، به هر مقداری که انسان به خدای واحد احد نزدیک می شود، اندیشه و نیات و افکار و رفتارش به اخلاص و وحدت بیشتری می رسد و این وحدت یافتن، ریشه اصلی کسب حضور قلب در عبادت است.
انسان موحد تنها مشغله ذهنی اش معرفت خدا و قرب به خدا و انجام وظایف بندگی است و لذا کثرت های حیات مادی نمی تواند او را از خدا غافل نماید.
علامه جوادی آملی در پاسخ به این مطلب که چرا ما در نماز حضور قلب نداریم فرمودند: اگرما هر چه بخواهیم چشممان آزاد باشد ببینیم و گوشمان آزاد باشد که بشنویم، هر حرفی را هم بخوانیم و بشنویم و اینها را در انبار ضایعات جمع بکنیم، موقع نماز مزاحم ما هستند.
معظم له در مورد اینکه چگونه در نماز حضور قلب داشته باشیم، بیان داشتند: وقتی از مرحوم استاد الهی قمشه‌ای(رضوان الله علیه) سؤال کردند ما چه کنیم در نماز دارای حضور قلب باشیم فرمود: بیرون نماز را مواظب باشید چرا که اگر کسی در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش بود در حال نماز راحت است و اگر در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش نبود و هر چه را خواست ببیند، دید و هر چه را خواست بشنود، شنید، همه این گزنده‌ها تعبیه می‌شوند؛ لذا وقتی انسان شروع به نماز کرد تکبیرة الاحرام گفت دست و بالش بسته شده و همه این گزنده‌ها حمله می‌کنند تا آنجا که یک وقت انسان متوجه می‌شود که سرگرم گفتن «السلام علیکم» هست ولی نمی‌داند چه گفت‌و‌گو کرد و در این سجود چه گفت، بنابراین عمده در بیرون نماز است و اگر کسی بیرون نماز را مواظب بود در نماز راحت‌تر است.
همچنین گرایش های عاطفی، علاقه ها، دلبستگی ها و به خصوص عشق که همان شدت حب و دلبستگی است، تعیین کننده ترین علت تمرکز انسان بر یک موضوع است.
کسی که عاشق تحصیل دانش است، تمرکز بیشتری در درس و مطالعه دارد تا کسی که علاقه چندانی به آن ندارد. کسی که عاشق کسی شده است شاید تمام فکر و ذکرش یاد او شود و دائم به فکر او باشد.
همین طور در مورد نماز و عبادت کسی که عاشق خدای متعال و پرستش او است، در نماز بیشتر از هر زمان و موقعیت دیگری، حضور قلب دارد؛ زیرا نماز دقیقا هنگامی است که اجازه یافته با معشوق خویش سخن بگوید و راز و نیاز عاشقانه داشته باشد و در این حالت آنقدر در جذبه حق است که امکان ندارد حواسش از محبوب به چیز دیگری که بدان چندان علاقه ای ندارد، پرت شود؛ از آن رو بهترین و بالاترین درجه حضور قلب مخصوص عارفان حقیقی و عاشقان خدا است و سایرین نیز هر یک به نسبت معرفت و عشق و علاقه که به خداوند دارند، از حضور قلب برخوردار می شوند.
لذا می توان گفت: حضور قلب کامل نتیجه انس به خداوند و عشق به او است و برای رسیدن به این منظور باید انسان انس اش را به خداوند از طریق عبادت های گوناگون زیاد نماید و انس اش به دنیا کم شود.
در غیر این صورت وقتی که فکر و ذهن اش به دنیا مشغول است و با امور دنیوی انس دارد نباید از خودش توقع داشته باشد که وقتی به عبادت مشغول می شود و یا به نماز می ایستد، ذهن و دل اش کاملا در اختیار اش باشد و به سمت دنیا نرود، زیرا هر کسی به هر چیزی که علاقه و انس دارد در همان زمینه می تواند تمرکز داشته باشد.
انسان از انس است، مانند کبوتری که به لانه خود انس می گیرد و او را از هر کجا که رها سازیم، به سمت لانه خود تمایل می یابد و حرکت می کند به اموری که به صورت مستمر بدان می پردازد و در فکر آن است انس پیدا می کند.
لذا راهکار درمان این حالت این است که موضوع انس را عوض کنیم و سعی کنیم به خداوند انس پیدا کنیم و از دنیا و انس به آن فاصله بگیریم.
برخی راهکارهایی که به حضور قلب در نماز و دعا می تواند کمک کار باشد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و…در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوی شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- گزینش مکان مناسب، دورى ازجاهای شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4- تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و کوچکی خود به جا آوردن.
6- در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
جناب الهی قمشه ای (رض) در بیان راهکار جبران این مشکل به انجام سجده شکر بعد از نماز توصیه فرموده و اذعان داشتند: شما این سجده شکر را فراموش نکنید هر نعمتی که به شما رسیده است سجده شکر کنید از امام(ع) سؤال کردند ما در نماز حضور قلب نداریم چه کنیم؟ حضرت فرمود: نافله‌ها، جبران آن قصور نماز را می‌کند. عرض کرد اگر ما در نافله‌ها هم حضور قلب نداشتیم چه بکنیم؟ فرمود: سجده‌های شکر بعد از نماز جبران می‌کند، لذا بعد از نماز برنخیزید بلکه از خدا مسئلت کنید و به خاک بیفتید تا در برابر دیگران مجبور به خضوع نشوید.