اگرچه بر اساس گزارش‌های تاریخی، سرهای دیگر شهدا نیز از کوفه به شام، فرستاده شد[1]، اما در بارة مکان دفن آنها، گزارش‌های چندان معتبری در دست نیست، و در مجموع سه گزارش ذیل در این باره وجود دارد : الف. دفن سرها در جَبّانة‌ کوفهابن سعد(مورخ مشهور و قدیمی اهل سنت) نگاشته است که وقتی اسرا در قصر ابن زیاد زندانی شدند، شخصی به نام ابوخالد ذکوان به ابن زیاد گفت: این سرها را به من واگذار تا آنها را دفن کنم؛ او آنها را کفن کرده و در (قبرستان) جَبّانه (کوفه) دفن کرد.[2] این قول را به هیچ رو نمی توان پذیرفت، چرا که ـ چنان نگاشته شد ـ اولا با نصوص تاریخی که دلالت بر بردن سرهای شهدا به شام نزد یزید دارد، ناسازگار است. ثانیا، در ادامة گزارش آمده است که ذکوان، اجساد آنها را نیز دفن کرد، که این امر با مسلّمات تاریخ عاشورا منافات دارد، چرا که قطعا اهل غاضریّه، دفن کنندگان شهدا بوده اند، نه شخصی به نام ذکوان. ب. الحاق سرها به بدن ها، دو تن از مورخان به نام های مستوفی هروی و بعدها خواندمیر، نگاشته اند که اسرای اهل بیت، سرهای دیگر شهدا را به همراه سر امام(ع) به کربلا آورده و در کنار بدن های شان دفن کردند.[3] این گزارشْ از این‌رو که از گزارش‌های متأخر است و در منابع کهن، نیامده است، چندان اعتباری ندارد. ج. دفن برخی سرها در مقبرة باب الصغیر شام اما از محققان معاصر، سید محسن امین عاملی، دیدگاه دیگری دارد و در این باره، نگاشته ‌است :در سال 1321 هجری قمری در مقبرة معروف به مقبرة باب الصغیر در دمشق، بارگاهی را دیدم که جلویِ درِ آن، سنگی بود و بر روی آن نوشته شده بود : این جا، محل دفن سرهای عباس بن علی(ع)، علی بن الحسین اکبر(ع) و حبیب بن مظاهر است. پس از چند سال، آنجا را خراب کرده و تجدید بنا کردند و آن سنگ از بین رفت و ضریحی داخل بارگاه ساخته بودند و اسامی بسیاری از شهدای کربلا را بر روی آن نوشته بودند، در حالی که آنجا در حقیقت منسوب به آن سه سر بود. البته به گمان قوی چنین انتسابی صحیح باشد، چرا که پس از حمل سرهای شریف به دمشق و گرداندن آنها و پایان یافتن مقصود یزید که اظهار پیروزی، آزار و اذیت کردن اسرا و انتقام گیری از آنان بود، چاره ای جز دفن آنها در یکی از مقابر نبوده است، پس این سه سر در مقبرة باب الصغیر دفن شد و مکان دفن آنها حفظ شد.[4]اگرچه گفتة این محقق، به ظاهر درست به نظر می رسد، اما اثبات چنین ادعایی که تنها سند آن یک سنگ نبشته ای است که معلوم نیست چه کسی و چه زمانی آن را نوشته و در مکان یاد شده قرار داده، مشکل است.پی نوشت:
[1] . بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص 415؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج5، ص459؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص126- 127.
[2] . محمد بن سعد، ترجمة الحسین و مقتله، فصلنامه تراثنا، شماره10، ص190.
[3] . محمد بن احمد مستوفی هروی، ترجمه الفتوح، ص 916؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ص 60.
[4] . اعیان الشیعة، ج1، ص 627.
قسمت دوم سوال:
پس از آن که عمرسعد همراه سپاهش، کربلا را به مقصد کوفه ترک کرد، قبیلة بنی اسد که ساکن قریه غاضِریّه بودند، پس از یک روز از شهادت امام و یاران باوفایش[1]، به کربلا آمده و بر بدن امام(ع) و یارانش نماز گذاردند[2] و آنان را دفن کردند. تفصیل دفن شهدا را چنین آورده‌اند: چون عمرسعد (از کربلا) رفت، قومی از بنی اسد که در غاضِریّه ساکن بودند، به سوی امام حسین† و یارانش آمده و بر آنان نماز خوانده و پیکر پاک امام حسین† را همان جایی که اکنون قبرش است، دفن کردند. پسرش علی بن‌الحسین (حضرت علی‌اکبر) را پایین پای او به خاک سپردند.* برای شهدای اهل‌بیت و اصحاب امام† که در اطراف او افتاده بودند، گودالی را کنده و همه را جمع کرده و با هم در آن دفن کردند. عباس بن‌علی† را در جایی که کشته شده بود، سر راه غاضِریّه همان جایی که اکنون قبرش است، دفن کردند.[3] عمادالدّین طبری می‌گوید: بنی اسد بر قبایل عرب افتخار می کردند که ما بر حسین نماز خواندیم و او و یارانش را به خاک سپردیم.[4]سبط ابن‌جوزی (عالم و نویسنده معروف اهل سنت) می نویسد: [هنگام دفن امام] مشاهده کردند که آثار سیاهی بر پشت امام† هست. از علّت آن پرسیدند، گفته شد: (علّت این سیاهی از آن روست که) حضرت، شب ها بر پشتش طعام برای فقرای مدینه حمل می کرد.[5] شیخ مفید (فقیه, متفکر, دانشمند و نویسنده بزرگ جهان تشیع) پس از اشاره به تفصیلی که ذکر شد، می افزاید: همگی آنان [شهدا] در پایین پای امام حسین† دفن هستند. برای آنان گودالی کنده شد و همه را در آن دفن کرده وبر آنان خاک ریختند، جز عباس بن‌علی† که او را در قتلگاهش بر روی بلندی بر سر راه غاضِریّه دفن کردند و قبر او آشکار است. برای قبرهای برادران و خاندانش که نامشان را بردیم، هیچ نشانه ای نیست… گفته می شود که مدفن علی بن‌الحسین نزدیک تر به مدفن [امام] حسین† است. امّا یاران حسین† که با وی کشته شدند، در اطراف آن حضرت دفن شدند و قبرهای آنان به تحقیق و تفصیل معلوم نیست، جز آن که تردیدی نیست که حائر،* آنان را در بردارد.[6] از برخی گزارش ها استفاده می شود که هنگام دفن، بدن مطهّر امام† بر بوریایی قرار داده شده است. چنان که وقتی ابراهیم دیزج در عصر متوکّل مأمور ویران کردن قبر مطهّر امام حسین† می شود، هنگام نبش قبر، بوریای تازه‌ای می بیند که بدن مطهّر امام† بر روی آن قرار گرفته است.[7] این امر حاکی از آن است که گویا بدن مطهّر امام† پس از تحمّل آن همه تیر، نیزه و ضربة شمشیر و در نهایت لگدمال شدن آن توسط اسبان لشکر عمرسعد، دیگر به صورت عادی، قابل حمل و دفن نبوده است. نکتة دیگر در این باره آن است که روایاتی داریم که تصریح دارند بر اینکه امور غسل، کفن و دفن امام† را تنها امام† متکفّل می شود.[8] **بر این اساس، امام سجّاد مأمور دفن پدر بزرگوار خود بوده است. چنان که علامة مجلسی پس از نقل گزارش شیخ مفید ـ که گذشت ـ، می نویسد:به حسب ظاهر چنین بود، امّا در واقع، امام را به غیر از امام دفن نمی کند. حضرت امام زین‌العابدین† به اعجاز امامت آمد و جسد مطهّر آن حضرت و بلکه سایر شهدا را دفن کرد.[9] چنانکه در جریان شهادت امام رضا† که در طوس به شهادت رسید، امام جواد† به قدرت الهی از مدینه به طوس آمد و امور غسل و کفن امام را خود عهده‌دار شد.[10]البته دربارة دفن سایر شهدا توسط امام سجّاد، سندی وجود ندارد. و چنانکه گذشت بنابر برخی از روایات، تنها دفن بدن امام حسین† توسط امام سجّاد†، صورت پذیرفته است.در باره محل دفن سر امام حسین علیه السلام شش قول هست . یکی از این قول ها این است که سر به بدن ملحق شده است . برای آگاهی کاملتر به سایت موعود مراجعه کنید .
[1]. تاریخ‌نامه طبری، ج4، ص 712
[2]. خوارزمی، مقتل‌الحسین، ج2، ص39، و نزدیک به این تعابیر: ابن‌نما، مُثیرالاحزان، ص85 و ابن‌طاووس، الملهوف‌علی‌قتلی‌الطفوف‌، ص190.
*. ابن‌قولویه قمی در آغاز زیارت حضرت علی اکبر، به این نکته اشاره کرده است. (کامل الزیارات، ص 415: ثم صر الی قبر علی بن الحسین فهو عند رِجْلَی الحسین بن علی…).
[3]. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص 114؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 246.
[4]. عمادالدّین طبری، کامل بهایی، ج2، ص287- 288.
[5]. تذکرة الخواص، ج2، 170؛ و قریب به این گزارش: ابن‌شهراشوب، مناقب‌آل ابی‌طالب، ج4، ص 73.
*. آن مقداری که دیوار مشهد [حسینی] و مسجد، آن را احاطه کرده است. (ابن‌ادریس حلی، السرائر، ج1، ص342). جهت آگاهی بیشتر دربارة حائر، تاریخچه و حدّ آن، ر.ک: عبدالجواد کلیدار، تاریخ کربلاء و حائر الحسین؛ و فضل‌علی قزوینی، الامام الحسین†و اصحابه، ص 207 ـ 216.
[6]. الارشاد، ج2، ص 126.
[7]. شیخ طوسی، الامالی، ص 326، ح 653.
[8]. علی بن‌حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص 207 ـ 208؛ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج2، ص 464 ـ 463، ح 883.
**. مرحوم صدوق در توجیه و تفسیر روایات مربوط به غسل امام توسط امام بعدی می‌نویسد: توسط ائمه† نهی شده است که امام را جز امام غسل دهد، امّا اگر کسی این کار را کرد، امامت امام بعدی باطل نمی‌شود و هرگز ائمه نفرموده‌اند که حتماً هر کس امام قبلی را غسل داد، او امام است. (عیون اخبار الرضا، ج1، ص97). برای آگاهی بیشتر در مسأله لزوم غسل و دفن امام به وسیلة امام بعدی، و سیر تاریخی این مسأله در میان متکلّمان و محدّثان بزرگ شیعه، رجوع شود به: دمع‌السجوم ترجمة نفس المهموم، مرحوم آیت‌الله میرزا ابوالحسن شعرانی، ص347 ـ 345.
[9]. جلاء العیون، ص380.
[10].علی بن‌عیسی‌ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج3، ص168.