روش تمهیدی‌ زمامداران عباسی با توجّه به اخبار قطعی که در مورد امام زمان(عج)از زبان رسول خدا صلی‌ الله علیه و آله دریافت کرده بودند،می‌دانستند که او دوازدهمین وصیّ پیامبر و از فرزندان‌ امام حسن عسکری علیه‌السلام است که بعد از او،رهبری شیعیان را بر عهده می‌گیرد و پس از غیبت طولانی،ظهور نموده،جهان را پر از عدل و داد می‌کند.از این رو عبّاسیان تلاش‌ گسترده‌ای را آغاز کردند،تا او را شناسایی نموده و به شهادت برسانند.

امام یازدهم(ع)با آگاهی از این توطئه ی دشمن،سیاست تمهیدی خود را در مورد امام آیندهء شیعیان،در سه محور مهم پی‌ ریزی کرد: بسترسازی برای میلاد مهدی(ع)؛حفظ و حراست از آن وجود مبارک و آماده سازی افکار شیعه،برای غیبت طولانی.

الف.بستر سازی برای میلاد مهدی(عج):

امام عسکری علیه‌السلام در میان دشمنان بی‌رحم و دوستان ساده‌اندیش قرار گرفته بود.به‌ همین جهت با در نظر گرفتن حسّاسیّت دشمن در تولّد امام مهدی(عج)با تمام وجود می‌کوشید تولد او همچنان مکتوم و ناگفته بماند.در حدّی که خدمتگزار منزل آن حضرت‌ نیز پس از مدت دو سال از تولد آن مولود مبارک هنوز آگاهی نیافته بود.1

از طرفی هم امام بیم داشت تولد آن حضرت رفته رفته بر خواصّ هم،در هاله‌ای از ابهام‌ بماند.به همین جهت طبق مصلحت،برخی از خواص را در جریان امر قرار می‌داد.چنانکه میلاد مهدی را به محمد بن اسحاق خبر داد و به او تأکید نمود که به کسی نگوید و همچنین تعدادی‌ از چهره‌های برجستهء شیعه،به حضور امام(ع)رسیدند در حالی که چهل نفر دیگران از شیعیان‌ نزد آن حضرت بودند.امام پیش از آن که آنان سخن بگویند،فرمود:شما بدین جا آمده‌اید تا از حجت بعد از من بپرسید.در این هنگام،پسر بچه‌ای را به حاضران،نشان داد و فرمود: این پیشوای شما پس از من و جانشین من در میان شما است.از او فرمان برید و پس از من دچار پراکندگی نشوید که هلاکت دینی دامنگیرتان خواهد شد2

ب.حفظ و حراست امام غائب:

امام عسکری(ع)بر صیانت و حفظ و حراست مهدی موعود بیشتر اهتمام می‌ورزید و در این‌ مسیر،سیاستهای خاصّی به کار می‌گرفت از جمله:

1.اعزام امام به حج:در سال 952 امام عسکری(ع)دریافت که حکومت جائر وقت با تلاش‌ گسترده و جدّیت تمام،درصدد دست‌یابی به امام آیندهء شیعیان حضرت مهدی(عج)است.

امام(ع)به منظور خنثی سازی این توطئهء خطرناک،فرزندش را همراه مادر بزرگش در موسم‌ حجّ به مکّه معظمه فرستاد تا بدین وسیله او را از منظر دشمن دور نگه دارد و در پناه خدا از گزند دشمن در امان بماند.

2.نیابت مادر:امام یازدهم،برای انحراف افکار دشمنان،مادر خود را که از زنان نمونه بود به عنوان وصیّ خود قرار داد تا افکار مردم را بیش از پیش به وی جلب کند و دشمنان به یقین‌ دریابند که امام(ع)همچنان فاقد فرزند و وصیّ معصوم(ع)است.3

ج.آماده‌سازی شیعیان برای دوران غیبت: غائب شدن امام و پیشوای هر قومی،یک حادثهء غیر طبیعی،شگفت‌آور و از طرفی باور کردن‌ آن و تحمل مشکلات ناشی از آن برای نوع مردم دشوار بود.از این رو غیبت امام زمان(عج)از صدر اسلام مطرح می‌شد و نام و یاد او و حتی کیفیت ظور او بر سر زبان‌ها می‌افتاد.پیامبر اعظم(ص)بیش از هر کسی او را به عنوان آخرین خلیفهء خود معرفی و حقایقی از زندگانی آن‌ حضرت را به نسل حاضر و نسلهای آینده اسلام منعکس می‌کرد.پس از رسول خدا(ص) امامان و پیشوایان معصوم(ع)یکی پس از دیگری مردم را با مهدویت آشنا و افکار عوام و خواص را برای پذیرش غیبتآن حضرت،آماده می‌کردند.

این کار،در زمان امام عسکری(ع)جلوهء بیشتری یافت.آن حضرت با توجه به شرایط خاصّ زمان خویش،افکار عمومی به ویژه خواصّ شیعه را برای پذیرش غیبت آماده‌ می‌ساخت تا مبادا مردم با شنیدن غیبت کبرای مهدی(عج)آن را انکار کنند.برای نمونه: «احمد بن اسحاق»یکی از یاران خاص و گرانقدر امام یازدهم علیه السلام می‌گوید:به‌ حضور امامعسکری(ع)رسیدم.می‌خواستم دربارهء امام بعد از او بپرسم.حضرت پیش از سؤال من فرمود: «ای«احمد بن اسحاق!»خداوند از زمانی که آدم را آفرید تا روز قیامت،هرگز زمین را از «حجت»خالی نگذاشته و نمی‌گذارد.خداوند از برکت وجود«حجت»خود در زمین،بلا را از مردم جهان دفع می‌کند و باران را می‌فرستد و برکات نهفته در دل زمین را آشکار می‌سازد. عرض کردم:پیشوا وامام بعد از شما کیست؟حضرت به سرعت برخاست و به اتاق دیگر رفت.

طولی نکشید که برگشت؛در حالی که پسر بچّه‌ای را که حدود سه سال داشت و رخسارش‌ همچون ماه شب چهارده می‌درخشید به دوش گرفته بود

فرمود:«احمد بن اسحاق!»اگر پیش خدا و امام محترم نبودی،این پسرم را به تو نشان‌ نمی‌دادم.او همنام و هم کنیهء رسول خدا است.زمین را پر از عدل و داد می‌کند.چنانکه از ظلم‌ و جور پر شده باشد.او در میان امت من(از نظر طولغیبت)همچون«خضر»و«ذی القرنین» است.او غیبتی خواهد داشت که(در اثر طولانی بودن آن)بسیاری به شک خواهند افتاد و تنها کسانی که خداوند آنان را در اعتقاد به امامت او ثابت نگه داشته و توفیق دعا جهت تعجیل‌ قیام و ظهور او را بخشیده،از گمراهی نجات می‌یابند.4

فشرده سازی و نتیجه‌گیری‌ امام حسن عسکری(ع)در دورهء چهارم تاریخ اسلام و عصر سلطنت در سال 232 متولد شد. و در ستمکدهء سه خلیفه عباسی(معتز،مهتدی و معتمد)و محیط نظامی زندگی 82 ساله‌اش‌ شکل گرفت.

امام حسن عسکری(ع)به علت محدودیت سیاسی و جوّ خفقان،نمی‌توانست‌ به صورت آزاد و مستقیم با پیروان خود در تماس باشد و از مذهب تشیع مرزبانی کند.به ناچار با چهار روش علیه حکومت وقت موضع گرفت و توانست به گسترش فرهنگ تشیع و رهبری‌ تشکیلات شیعه بپردازد:

روش ارتباطی،سرّی،حمایتی و تمهیدی.

روش ارتباطی:ایجاد ارتباط با شیعیان در مناطق مختلف،از راه تعیین نمایندگی و نیابت در شهرستانها،از راه پیک و پیام و از راه مکاتبه و مبادله نامه و اعلامیه‌ها،انجام می‌شد.

روش سرّی و تقیه‌ای که در شرایط خاص و به صورت سنجیده و هوشمندانه،صورت‌ می‌پذیرفت.

روش حمایتی که در امور فکری،عقیدتی،اجتماعی و اقتصادی انجام می‌پذیرفت.و این‌ روش بیشتر از راه علم امامت،اعجاز و کرامت شکل می‌گرفت.

روش تمهیدی که در راستای حفظ و حراست فرزندش حضرت مهدی موعود(عج)و آماده سازی شیعه و مسلمانان برای غیبت صغرا و کبرای آن بزرگوار بود.

1.

کمال الدین،ج 2،ص 534.

2.

تاریخ تحلیلی پیشوایان،علی رفیعی،ص 242.

3.

همان

4.

کمال الدین،شیخ صدوق،ج 2،ص 483.

منابع:

نشریه: علوم انسانی » پیام » زمستان 1387 – شماره 93/نویسنده: جعفر وفا