سخن از باور، اعتقاد و ایمان، مجالى وسیع و زمینه اى دیگر مى طلبد. همین قدر باید گفت که آنچه انسان به آن اعتقاد و باور دارد، بحثى جدا و برآورده شدن حاجات و بهره بردن از توسّلات، سخنى دیگر است.
نکته قابل توجّه این است که آیا ممکن است چیزى فراتر از «باور انسانى» وجود نداشته باشد، ولى حوایج و خواسته هاى انسانى، در پاره اى از موارد برآورده شود؟ آیا آنچه «نیست»، مى تواند به خواسته هاى ما جامه «وجود» بپوشاند؟
ذات نایافته از هستى بخش
کى تواند که شود هستى بخش
حال این «حقیقت موجود» چیست و کدام یک از ادیان و کیش هاى مختلف، حقانیت مطلق را از آن خویش ساخته است؟ باید در جاى خود، از آن سخن گفت.
اما چگونه است که «توسّل» – حتى با برداشتن مقدارى خاک – حاجتى را روا و دردى را شفا مى بخشد؟
گفتنى است طبق پاره اى از روایات و احادیث قدسى، یکى از موهبت ها و الطاف الهى نسبت به بندگان، اثر بخشیدن به «حسن ظن» و «گمان نیک» آنان است. خداوند، مقرر فرموده که در دو بخش (1. نسبت به وجود مقدس خود او، 2. نسبت به هر امر یا هر شیئى دیگر)، هر کس گمان نیکى ببرد، آن گمان را جامه عمل بپوشاند و انسان را ناامید نکند. براساس بعضى از روایات، به ما امر شده که هم به خداوند و هم به امور دیگرى که با آن سر و کار داریم، حسن ظن داشته باشیم. بنا بر روایتى «تأثیر تفأل، متناسب با اعتقاد آدمى است؛ یعنى، اگر حادثه و مصیبتى را سخت [و وقوعش را حتمى ] دید، براى او سخت خواهد بود و اگر آن را سبک گرفت، آسان خواهد بود و اگر به آن اعتنایى نکرد، بر او نخواهد بود (اثرى نخواهد داشت)».(به نقل از: شیخ حسین بحرانى، سلوک عرفانى در سیره اهل بیت(ع)، ص 34.)
امیرالمؤمنین على علیه السلام مى فرماید: «هر کس گمان خیرى نسبت به تو داشت، گمانش را تصدیق نما و آن طور که درباره ات گمان داشت، با او رفتار کن».(همان، ص 35.) ما علاوه بر این که نسبت به دیگران، حسن ظن داریم، باید به این نکته نیز توجّه کنیم که «حسن ظن» به عنوان بابى براى برآورده شدن خواسته هایمان، به روى ما گشوده شده است. از روایات چنین برمى آید که: «حق تعالى، حسن ظن به هر چیزى را [نه فقط به خداوند ]تصدیق کرده و امر را بر وفق گمان نیک وى پیش مى برد».(همان.)
گویا چنین گمان نیکى، مصداق حسن ظن به خداوند است؛ هر چند گمان برنده، اصلاً به خداوند اعتقاد نداشته و به قول شما «هندو» باشد. اما در واقع، چون عالم وجود، هستى خویش را از خداوند یافته است؛ هر خیرى هم که از ناحیه شخصى یا شیئى، به کسى مى رسد، به خداوند متصل بوده و از جانب او رسیده است. پس هر گمان نیک، نهایتاً حسن ظن به خداوند است؛ یعنى، خداوند این خیر و نیکى را در آن شخص یا شى ء، به ودیعت نهاده است؛ آن گاه خداوند هم به این گمان جامه عمل خواهد پوشاند.
این معنا به طور صریح در روایت آمده است: «هر کس گمان نیکى به سنگى برد، خداوند در آن سرّى قرار خواهد داد [راوى با تعجب ]گفت: به سنگى؟ امام فرمودند: مگر حجرالاسود را نمى بینى؟».(همان.)
پس اعتقادات و باورهاى مردم جهان که باعث توسّل آنان به خاک، سنگ، درخت، شخص و یا هر چیز دیگرى شده است؛ داراى واقعیت است اما دلیل بر حقانیت آن اعتقاد نیست. چنان که برنیامدن حاجات نیز دلیل بر باطل بودن اعتقادات ما نمى باشد؛ بلکه این دستیابى به حوایج، از باب لطف و توجّه خداوند به بندگان خویش است که اسباب و علل را در عالم، طبق ظن نیکوى آنان، هموار و مهیا مى سازد.
1. حقیقت دعا، دل سپردن به قدرتی فرا مادی و سرچشمه همه توانایی ها؛ یعنی خداوند و فراخواندن او در گره گشایی از کاستی ها، بن بست ها و گرفتاری هایی است که انسان با آن روبه رو شده است. پیداست موارد یاد شده در قلمرو نیازهای مادی انسان خلاصه نشده، بلکه حوزه مسائل معنوی و روحی انسان را نیز در بر می گیرد.
2. افزون بر دعا و درخواست مستقیم و بی واسطه از خداوند، گاهی انسان به منظور برآورده شدن نیازهای مادی و معنوی خود اشخاصی را که نزد خداوند دارای موقعیتی نیکو و شایسته اند واسطه کرده، از آنان تقاضا می کند که از خداوند بخواهند تا نیاز او را برطرف سازند. به رهیافت مزبور در آموزه های دینی توسل گفته می شود. این رویکرد دارای پشتوانه ای عقلی بوده و بر منطق درستی استوار است؛ چرا که اگر دعا کننده آن چنان جایگاهی نداشته باشد که ندای او را فرشتگان به عرش ببرند، ولی چه بسا با این پل و واسطه ای که زده است، این امر محقق شود.
3. دعا، توسل و هر رویکرد دیگر سرچشمه گرفته از آموزه های دینی، انسان های معتقد به راهکارهای مزبور را وا می دارد تا با بهره گیری از آن ها، موانع مادی و معنوی سر راه زندگی را بردارد، در این حقیقت ریشه دارند که اراده متکی به قدرت روح و شخصیت خود را به دلیل محدود بودن تأثیر آن در خارج، برای این فهم کافی ندانسته و بر این بار است که، اگر صاحب همین اراده محدود و به خداوند متکی باشد؛ مانند انبیاء، اولیاء، بندگان حقیقی خداوند و صاحبان مقام یقین که جز برای خداوند اراده ای نمی کنند، چنین اراده مقدسی چون هیچ گونه استقلالی از خود نداشته و رنگ و بوی خواهش های نفسانی و هوای نفس به خود نمی گیرد و هیچ گونه اتکایی به جز خدا ندارد، از این رو طبعا اراده ای نامحدود و ربانی بوده و تأثیرش حدود و قیود معینی ندارد. افرادی که دارای این نوع اراده هستند، اگر در مقام تحدی؛ یعنی دعوت مخالفین به معارضه و اثبات عجز و ناتوانی آنان برآمده و به چنین کارهایی دست زنند، عمل آنان را معجزه و اگر در چنین موردی نباشد، کرامت یا در صورت همراه بودن با دعا، اجابت دعا نامیده می شود. (علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 331، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی)
4. در کنار دو راهکار مورد قبول آموزه های دینی؛ یعنی معجزه و کرامت (و یا استجابت دعا در صورت همراه بودن با دعا)، راهکارهای ناپذیرفتنی از دیدگاه دین به نام های کهانت و سحر را داریم که در آن ها اولا اراده به خود متکی است، نه به خدا، ثانیا در همان حال که به خود متکی است، اگر از روح، جن و مانند آن استمداد جوید، کهانت و چنان چه با دعا، ورد و مانند آن همراه باشد، سحر نامیده می شود. (همان)
5. با توجه به آن چه گفته شد؛ به ویژه دو ردیف اخیر، در یک چشم انداز و تحلیل کوتاه از دلیل شفا یافتن بیمار در اماکن متبرکه چنین می توان گفت: از آن جا که بیمار با خلوص و صداقت و نیز با یقین به توانایی های فوق العاده و فراتر از توانایی های وسایل مادی در تأثیر آفرینی اراده الهی به او روی آورده؛ وانگهی این روی آوردن مستقیم هم نبوده، بلکه شخصی آبرومند و دارای موقعیتی شایسته نزد خداوند را واسطه تقاضای خود قرار داده است؛ از این رو، اراده الهی نیز اثری غیرعادی از خود بر جای گذارده و بیمار مزبور شفا پیدا می کند. این پدیده، چیزی است که از آموزه های اسلامی به دست می دهد. پیداست جزئیات فرآیند تأثیرگذاری مزبور، بر ما ناشناخته می باشد.
شفا دادن یک نیرویی غیبی و خارج از چهارچوب مادّی و طبیعی است و چنین قدرت غیبی، متّکی و مستند به قدرت و اراده خدا است.
امام رضا (علیه السلام) همچون سایر انبیا و اوصیاى الهى به اذن خدا وسیله تجلّی و بروز قدرت غیبى می باشد و از خود استقلال ندارد، بلکه هم در هستی خویش و هم در اعمال سلطه غیبی، متّکی به پروردگار بزرگ هستند. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:
«وَ ما کانَ لِرَسُول أن یَأتِیَ بِ آیَة إلاّ بِإذْنِ اللهِ؛ (رعد، آیه 38) هیچ پیامبری نمی تواند معجزه ای بیاورد، مگر به اذن خدا.»
قران گروهى از بندگان وارسته خدا را نام می برد که به اذن پروردگار، دارای چنین قدرت شگرفی بودند؛ شما به سلطه غیبی حضرت عیسی بنگرید:
«اِنّیْ أخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّیْنِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیْهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِاِذْنِ اللهِ وَ اُبرِئُ الأکمَةَ وَالاْبْرَصَ وَ اُحْیِ الْمَوتی بِإذْنِ الله..؛ (آل عمران، آیه 49) (عیسی فرمود): من مجسّمه ای را از گِل می سازم و در آن می دمم تا به اذن خدا، به صورت مرغی حقیقی درآید و نابینای مادرزاد و مبتلای به بیماری پیسی را به اذن خدا شفا می دهم و مردگان را به اذن خدا، زنده می گردانم..»
حضرت رضا(علیه السلام)، مظهر رأفت و لطف الهى است. از این رو، حرم ایشان نیز مجراى فیض الهى و رحمت خداوندى است و هرکس که با شناخت و التماس در این آستان، خواست خود را مطرح کند از لطف ایزدى نیز بهره مند خواهد شد.
امام رضا(علیه السلام) به رأفت، مهربانى بسیار و دلجویى مشهور است و به تعبیر علامه طباطبایى، رأفت امام رضا (علیه السلام) حسى است ؛ همین که وارد حرم مى شوى، مى فهمى که حضرت رئوف است (حکمت زلال، ص 42).
مهم، میزان عطش و تشنگى خواهنده است و در این نکته:
هرچه رویید از پى محتاج رست
تا بیابد طالبى چیزى که جست
حق تعالى گر سموات آفرید
از براى دفع حاجات آفرید
هرکجا دردى، دوا آنجا رود
هرکجا فقرى، نوا آنجا رود
هرکجا مشکل، جواب آنجا رود
هرکجا کشتیست، آب آنجا رود
آب کم جو تشنگى آور بدست
تا بجوشد آب از بالا و پست (مثنوى معنوى)