طوفان فکری چیست؟

طوفان فکری یا بارش فکری (به انگلیسی: Brainstorming) یک تکنیک خلاقیت فردی یا گروهی است که در طی آن، با جمع‌آوری فهرستی از ایده‌ها که خودبه‌خود توسط اعضا تولید می‌شود، برای رسیدن به یک جمع‌بندی در مورد یک مسئله تلاش می‌شود. این اصطلاح، اولین بار در سال ۱۹۵۸ توسط الکس فیکنی آزبورن در کتابی با عنوان تخیل عملی (به انگلیسی: Applied Imagination) محبوبیت پیدا کرد. آزبورن ادعا کرد که برای تولید ایده، طوفان فکری موثرتر از کار کردن افراد به طور مستقل است؛ هرچند تحقیقات اخیر، این موضوع را زیر سؤال برده‌اند. امروزه از این اصطلاح، برای اشاره کلی به تمام انواع جلسات ایده‌پردازی استفاده می‌شود.

بخش قابل توجهی از موفقیت شرکت های خصوصی، که این روزها قدرت شان از اغلب دولت های جهان بیشتر است مدیون استفاده از Brainstorming می باشند.

جلسات مداوم مشاوره در بخش های متفاوت یک شرکت تجاری برای پیشبرد هر پروژه و حل مشکلات احتمالی و یافتن ایده های بکر و بررسی آنها … می تواند جزئی از اهداف Brainstorming باشد.

در فارسی و جستجوی اینترنتی یا شاهد ترجمه های دادگستری گونه نظیر طوفان فکری، بارش فکری هستیم و یا ترجمه های مفهومی نظیر نظیر رای افکنی، اندیشه گشایی، تبادل اندیشه، مشکل گشایی، فکر بکر ناگهانی و … برایش ایجاد شده است.

چهار قاعده اساسی

چهار قاعدهٔ اساسی که باید در طوفان فکری رعایت شود به شرح زیر است. رعایت این قواعد، منجر به هم‌افزایی در گروه می‌شود که نهایتاً باعث بروز خلاقیت در اعضای گروه می‌شود. بر این اساس، محدودیتی برای مطرح کردن ایده‌ها وجود نخواهد داشت و طی یک فرایند طبیعی و بدون دخالت بیرونی، جمع مستمراً به ایده‌های بهتر دست خواهد یافت.

تمرکز بر کمیت

هرچه تعداد ایده‌هایی که تولید می‌شوند بیش‌تر باشد، احتمال دست یافتن به یک راه‌حل اساسی و اثربخش بیش‌تر است.

اجتناب از انتقاد

اگر در مواجههٔ اولیه با یک ایده، به جای انتقاد از آن، به توسعه و بهبود آن فکر کنیم، یک جو مناسب برای تولید ایده‌های غیرمعمول فراهم می‌شود؛ و همچنین باعث باز شدن فکر افراد می‌شود و استفاده از این متد سبب ایجاد دامنه زیادی از راه حل‌های باورنکردنی می‌شود.

استقبال از ایده‌های غیرمعمول

ممکن است ایده‌های غیرمعمول رویکردهای جدیدی را به مسئله فراهم کنند و منجر به راه‌حل‌های بهتری نسبت به ایده‌های معمول شوند.

ترکیب و بهبود ایده‌ها

می‌توان با ترکیب دو ایدهٔ خوب، به ایده‌ای بهتر رسید که از هر دو ایدهٔ قبلی کامل‌تر باشد.1

طوفان فکری فردی

اگرچه روش طوفان فکری در ایده­ سازی اغلب مؤثرتر از روش معمولی حل مشکل توسط گروه است ولی مطالعات بسیار ثابت کرده که وقتی افراد به تنهایی از روش طوفان فکری استفاده کنند ایده ­های بیشتر و باکیفیت تری به دست می آورند تا زمانی که گروهی از افراد به طوفان فکری بپردازند.
 
شاید دلیل آن این باشد که در گروه ها ، افراد همیشه نمی­توانند از اصول و قواعد روش طوفان فکری پیروی کنند و رفتارهای بد در گروه به صورت پنهان وجود دارد . ولی دلیل اصلی این است که افراد به نظرات دیگران بیشتر توجه می­کنند و خود ایده­ ای طرح نمی­کنند ( همه منتظرند دیگران نظر دهند ) و یا وقتی منتظرند نوبت آنان شود که صحبت کنند ، این ایده ­ها را فراموش می­کنند.
 
وقتی شما  به تنهایی به طوفان فکری می پردازید ایده های متنوع تری به فکرتان میرسد. تا زمانی که در یک گروه نباشید، شما نگران نظرات و ایده­ های افراد دیگر نخواهید بود و بنابراین می­توانید آزادانه نظرات جدیدی را ارائه دهید . برای مثال ممکن است ایده­ ای که تردید داشتید آن را در یک گروه مطرح کنید ، در یک طوفان فکری فردی ، به ایده ای استثنایی وخارق العاده تبدیل شود . همچنین مجبور نیستید صبر کنید دیگران ساکت شوند تا شما ایده­ های خود را مطرح کنید .
 
اما وقتی به تنهایی به طوفان فکری می پردازید، شاید نتوانید به اندازه کافی ایده­ را پرورش دهید زیرا تجربه دیگر اعضای گروه را ندارید که کمکتان کند.

طوفان فکری گروهی

روش طوفان فکری گروهی برای به کار گرفتن تجارب و خلاقیت همه­ ی اعضای گروه در مورد یک مسأله بسیار مؤثر است .هنگامی که  اعضای گروه در سطح یک ایده گیر می کنند ، خلاقیت و تجربه­ ی یک عضو دیگر میتواند آن ایده را یک پله بالاتر ببرد. بنابراین روش طوفان فکری گروهی ایده­ های عمیقتری را در مقایسه با روش طوفان فکری فردی پدید خواهد آورد .
 
مزیت دیگر روش طوفان فکری گروهی این است که به افراد دخیل کمک می­کند احساس کنند در راه حل نهایی نقش داشته­ اند و به افراد یادآوری می­شود که اشخاص دیگر نیز می توانند ایده­ های خلاقانه­ ای طرح کنند.

روش طوفان فکری در یک گروه ممکن است برای افراد با خطراتی همراه باشد . پیشنهادات با ارزش ولی عجیب در نگاه اول ممکن است احمقانه به نظر برسند . به همین دلیل لازم است همه ­ی جلسات را به دقت مدیریت کنید طوری که ایده­ ای از دست نرود و مشکلات معمول در حل مسأله گروهی خلاقیت را نابود نسازد.2

نحوه‌ی استفاده

بهترین نتیجه زمانی حاصل می‌شود که اولا از ترکیبی از طوفان فکری گروهی و انفرادی استفاده کنید، و ثانیا به قوانین زیر پایدار باشید. به این ترتیب شرایطی فراهم می‌کنید که همه بتوانند بدون مزاحمت بر مسئله تمرکز کنند و در عین حال تعداد ایده‌های تولیدی به بیش‌ترین حد می‌رسد. علاوه بر این، آن حس خوب صمیمیت بین اعضای تیم که در کنار یک جلسه‌ی موفق طوفان فکری می‌آید هم به شما دست خواهد داد.

برای اینکه جلسه‌ی طوفان فکری‌ گروهی‌تان را مفید و نتیجه‌بخش اجرا کنید با این مراحل جلو بروید.

مرحله‌ی اول: آماده‌سازی گروه

در قدم اول فضای راحت و مطبوعی برای جلسه فراهم کنید. مطمئن شوید که اتاق نور کافی دارد، ابزارها و منابع لازم آماده است و خوراکی و نوشیدنی برای تجدید قوا فراهم کرده‌اید. ببینید تیم‌تان برای طوفان فکری و حل مسئله شما تا چه حد نیازمند اطلاعات و آماده‌سازی است؟ به خاطر داشته باشید که آماده‌سازی اهمیت دارد؛ اما اگر در آن افراط شود ممکن است طبیعت آزاد و بی‌قید طوفان فکری را در بند کند یا حتی به کلی آن را نابود سازد.

چه کسانی در این جلسه حضور خواهند داشت؟ گروهی که همه اعضایش شبیه به هم فکر می‌کنند به‌اندازه‌ی تیمی که اعضای متنوع و متفاوت با هم دارد خلاق نخواهد بود. بنابراین سعی کنید افرادی از حوزه‌های کاری مختلف داشته باشید و از اشخاصی با شیوه‌های فکر متنوع دعوت کنید.

وقتی همه یک جا جمع شدند، یک نفر را مسئول ثبت ایده‌های مطرح شده کنید. لازم نیست این فرد حتما سرپرست گروه باشد؛ چرا که سخت می‌شود هم جلسه را ثبت کرد و هم در آن مشارکت داشت. یادداشت‌ها و اطلاعات لازم را جایی بگذارید که در دیدرس همه باشد؛ مثلا روی فلیپ‌چارت یا وایت‌برد. می‌توانید از یک لپ‌تاپ و پروژکتور هم استفاده کنید.

اگر اعضای تیم‌تان به کار کردن با هم عادت ندارند، باید ابتدا یخ جمع را آب کنید.

مرحله‌ی دوم: ارائه‌ی مسئله

مشکل مورد نظرتان را آشکار و واضح توصیف کنید. هر معیاری که راه‌حل مورد نظر باید داشته باشد را برای جمع توضیح دهید. مشخص کنید که هدف جلسه این است که تا می‌توانیم ایده بزنیم.

ابتدای جلسه، زمان فراوانی در اختیار افراد بگذارید تا در سکوت هر ایده‌ای که به ذهن خودشان می‌رسد روی کاغذ بنویسند. سپس از آنها بخواهید تا ایده‌هایشان را با همه درمیان بگذارند و مطمئن شوید که همه فرصت مساوی برای مشارکت داشته‌اند.

مرحله‌ی سوم: هدایت کردن بحث

وقتی همه‌ی اعضای تیم ایده‌هایشان را خواندند، نوبت بحث گروهی است تا به ایده‌های مختلف پر و بال بدهید و از آنها برای خلق ایده‌های جدید بهره ببرید. پیدا کردن راه‌حل‌های جدید بر پایه‌ی راه‌حل‌های دیگران یکی از ارزشمندترین جنبه‌های طوفان فکریِ گروهی است. همه، حتی ساکت‌ترین اعضای گروه را به مشارکت در بحث و بسط دادن ایده‌ها تشویق کنید. نگذارید هیچ‌کس از ایده‌ها انتقاد کند.

به‌عنوان تسهیل‌کننده‌ی گروه، شما هم اگر ایده‌ای به ذهن‌تان رسید بهتر است با گروه در میان بگذارید. اما انرژی و وقت‌تان را بیش‌تر بر حمایت از تیم و هدایت بحث صرف کنید. فقط یک بحث را در آنِ واحد جلو ببرید و اگر دیدید اعضای تیم دارند از بحث منحرف می‌شوند، تمرکز را به موضوع برگردانید.

در عین اینکه بحث را هدایت می‌کنید، زیاد رئیس‌بازی نکنید و اجازه دهید همه از طوفان فکری لذت ببرند. از خلاقیت استقبال کنید و تیم‌تان را ترغیب کنید تا هرچقدر می‌توانند ایده بزنند؛ بدون توجه به این که می‌شود آنها را عملی کرد یا نه. از آزمایش‌های فکری مثل تحریک (ارائه ایده‌های مسخره و نشدنی و بعد تبدیل آنها به ایده‌های قابل انجام) یا داده تصادفی (استفاده از اجسام، کلمه‌ها یا عبارات تصادفی و پیدا کردن ربطی بین آن و موضوع مورد بررسی) بهره ببرید تا ایده‌های غیرمنتظره‌ای خلق کنید.

یک سلسله از افکار را زیادی دنبال نکنید. مطمئن شوید که مقدار خوبی از ایده‌های متنوع پیدا کرده‌اید و بعد هر ایده را به تفصیل وارسی کنید. اگر کسی از بین اعضا نیاز داشت تا از بحث کناره بگیرد و خودش به تنهایی روی ایده‌ای کار کند، به او اجازه این کار را بدهید. سرانجام اینکه اگر جلسه طولانی است، حتما وقفه‌های زیادی برای استراحت بدهید تا اعضا انرژی برای تمرکز کردن داشته باشند.

یک قدم فراتر برای بهبود طوفان فکری

اگر به اندازه‌ی کافی به ایده‌های خوب و باکیفیت نمی‌رسید، روش‌های زیر را امتحان کنید تا تعداد ایده‌های تولیدی‌تان را افزایش دهید:

تکنیک نردبان

در این روش افراد یکی یکی به تیم اضافه می‌شوند و به این ترتیب مشارکت اعضای ساکت بالاتر می‌رود.

ذهن‌نویسی

یک تکنیک نوشتاری که برای تشویق همه‌ی افراد به تولید و پرورش ایده‌ها به درد می‌خورد.

طوفان فکری آنلاین

نوعی متد الکترونیک برای طوفان فکری که در آن از متنی ذخیره شده بر یک سرور مرکزی یا فضای ابری(Cloud) استفاده می‌شود.

روش یادداشت‌نویسی کرافورد

با این تکنیک می‌توانید ایده‌های همه‌ی اعضا را بگیرید و میزان محبوبیت هر ایده را هم بسنجید.

این تکنیک‌ها هم مختص موقعیت‌های به‌خصوص هستند:

طوفان فکری معکوس

از این روش برای بهبود محصول یا خدمات استفاده می‌شود.

ستاره افشانی

کمک می‌کند تا برای سنجش یک طرح پیشنهادی، سؤال‌های لازم را استخراج کنید.

روش چارِت

این متد برای طوفان فکری گروه‌های بزرگ مناسب است (معمولا هرچه اعضای گروه از ده – دوازده نفر بیش‌تر می‌شود، طوفان فکری به شکل متداول هم بی‌فایده‌تر و بی‌نتیجه‌تر می‌گردد)

طوفان فکری چرخشی

برای اینکه ایده‌های افراد تحت تأثیر نظرات دیگر اعضا نباشد، می‌توان از این روش استفاده کرد.

طوفان نقش‌ها

در این روش، اعضای تیم تشویق می‌شوند که نقش افراد دیگر را بازی کنند. به این ترتیب کم‌تر بازداری می‌کنند و کم‌تر جلوی ایده‌های خودشان را می‌گیرند.3

پی نوشت:
1.www.mihanbod.ir
2.www.blog.vla.ir
3.www.chetor.com