1. تغذیه مادر

مادری که در انتظار تولد فرزندی سالم، زیبا و باهوش است باید رژیم غذایی مناسب داشته باشد. زنانی که از رژیم غذایی خوبی برخوردارند، هم خودشان و هم نوزادشان سالم ترند. این افراد به طور معمول از بیماری هایی مثل کم خونی، مسمومیت حاملگی، جنین افکنی (سقط جنین) و داشتن کودکان نارس، در امان هستند.[ پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ص74.]

تحقیق مهمی نشان داده که بین مصرف برخی ویتامین ها و رشد دوران جنینی رابطه ای هست و برخی ترکیبات غذایی مادر، می تواند جلوی برخی ناهنجاری ها را بگیرد.[ پاول اس، کاپلان، روان شناسی رشد سفر پرماجرای کودک، ص231ـ232.] پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «وقتی جنین در شکم مادر قرار گرفت… جنین مانند اسیری است که به وسیله رشته ای از ناف خود به ناف مادرش مربوط است و به این وسیله از خوردنی ها و آشامیدنی های مادر استفاده می کند».[ «إِذَا وَقَعَ الْوَلَدُ فِی جَوْفِ أُمِّهِ صَارَ وَجْهُهُ قِبَلَ ظَهْرِ أُمِّه… و یَدَاهُ عَلَی وَجْنَتَیْهِ وَ ذَقَنُهُ عَلَی رُکْبَتَیْهِ کَهَیْئَةِ الْحَزِینِ الْمَهْمُومِ فَهُوَ کَالْمَصْرُور… یَغْتَذِی مِنْ طَعَامِ أُمِّهِ وَشَرَابِهَا»، مجلسی، بحارالانوار، ج57، ص352.]

با توجه به تأثیر تغذیه بر جنین و رشد آن، شایسته است تا از غذاهای مناسب استفاده گردد. در اینجا به نمونه هایی از غذاهای مناسب اشاره می شود.

غذاهای مناسب برای دوره بارداری

جنین فقط یک منبع غذا دارد و آن مادر است. در دوران بارداری بیش از هر زمان دیگری لازم است تا رژیم غذایی مناسبی وجود داشته باشد. لازم نیست مادران به اندازه دو نفر غذا بخورند بلکه لازم است غذاهای متنوع، تازه، خانگی و ساده بخورند.

غذاهای زیر برای دوران حاملگی توصیه می شود:

– غذاهای کلیسم دار مثل پنیر، شیر تازه، ماست، سبزیجات برگ دار، ماهی، آجیل (بادام، پسته، فندق) و نان سفید؛

– غذاهای پروتئین دار مثل گوشت طیور (مرغ، پرنده، بوقلمون و…)، تخم مرغ، ماهی، ماست، عدس، گوشت قرمز کم چربی، پنیر و کره).

– غذاهای دارای ویتامین ث مثل سیب زمینی، میوه های تازه، سبزیجات تازه، گوجه فرنگی، پرتقال، گریپ فروت، توت فرنگی، کلم، فلفل دلمه ای و گل کلم.

– غذاهای الیاف دار (فیبر) مثل نان کامل (ترجیحاً سبوس دار) برنج سبوس دار، ماکارونی تهیه شده از گندم کامل، نخود سبز، تره، کشمش، تمشک و آجیل زرد آلوخشک.

– غذاهای دارای اسید فولیک؛ اسید فولیک از ویتامین های گروه ب است که برای تشکیل دستگاه عصبی مرکزی کودک خصوصاً در چند هفته نخست، لازم است. این غذاها عبارتند از: نان سبوس دار، لوبیا چشم بلبلی، کلم دلمه ای، عصاره گوشت گوساله، ماءالشعیر، قلوه پخته، کلم برگ، اسفناج، سبزیجات تازه، حبوبات سبز، فندق و بادام.

– غذاهای دارای آهن مثل گوشت قرمز کم چربی، ماهی های روغنی مانند: ساردین، لوبیای پخته، اسفناج، لوبیا چشم بلبلی، نان، غلات، حبوبات و زردآلوی خشک.

خوردن نمک، نوشابه، غذاهای منجمد، غذاهای کهنه، غذاهای چرب، غذای بیرون، غذاهای قنددار مصنوعی مثل کیک، بیسکویت، چربی زیاد و…، غذاهای مضری هستند و می باید در حدّ امکان از آنها اجتناب نمود. بهترین مایع برای اداره بارداری آب است و بهترین میوه ها، میوه های تازه به ویژه، انگور، به، سیب شیرین، هندوانه، موز، پرتقال، لیموشیرین و…[ الیزابت فنویک، همه مادران سالمند اگر…، ص46ـ50.].

در دستورات بهداشتی اسلام و آموزه های دینی نیز به خوردن برخی میوه ها و غذاها، سفارش شده است که این غذاها در زیبایی، سخاوت، سلامتی، رشد ذهنی و… تأثیر دارند.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «زنان آبستن در آخرین ماه های بارداری خرما بخورند تا فرزندانشان خوش اخلاق و بردبار شوند».[ «أَطْعِمُوا الْمَرْأَةَ فِی شَهْرِهَا الَّذِی تَلِدُ فِیهِ التَّمْرَ فَإِنَّ وَلَدَهَا یَکُونُ حَلِیماً نَقِیّاً»، مستدرک الوسایل، ج16، ص384.]

همچنین در توصیه های دینی سفارش شده که به زنان باردار میوه به بخورانید زیرا میوه به باعث زیبایی چهره، افزایش عقل و هوش و همچنین باعث خوش اخلاقی فرزندان می شود.[ قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «کُلُوا السَّفَرْجَل… فانّه یُحَسِّنُ أولادکم… وَفِی رِوَایَةٍ قال یُحَسِّنُ أَخْلاقَ أَوْلادِکُمْ» مستدرک الوسایل، ج16، ص401.

قال الرضا (علیه السلام): «عَلَیْکُمْ بِالسَّفَرْجَلِ فَإِنَّهُ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ» (همان، ص402).] همچنین در روایتی دیگر فرمودند: «اگر زنان حامله خربزه بخورند، فرزندانشان زیبا و خوش خُلق می شوند».[ «مَا مِنِ امْرَأَةٍ حَامِلَةٍ أَکَلَتْ الْبِطِّیخَ لا یَکُونُ مَوْلُودُهَا إِلا حَسَنَ الْوَجْهِ وَالْخُلُقِ» همان، ج15، ص214.]

در فرمایش های معصومین علیهم السلام همچنین به خوردن کندُر، شیر، سبزیجات تازه و عسل اشاره گردیده و بیان شده که کندُر باعث تقویت هوش و حافظه، شیر برای استحکام استخوان ها و قدرت بدنی و قوت جنسی و سبزی برای تأمین ویتامین های مربوطه، مفید و لازم است.[ قال الصادق (علیه السلام): «لِکُلِّ شَیْ ءٍ حِلْیَةٌ وَ حِلْیَةُ الْخِوَانِ الْبَقْل» مستدرک الوسایل، ج16، ص414.

قال الصادق (علیه السلام): «اللَّبَنُ مِنْ طَعَامِ الْمُرْسَلِینَ» (مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص101).

قال الصادق (علیه السلام): «تکثیر الصلوات علی النبی والسواک وشرب العسل واکل الکندر مع السکر… یورث الحفظ ویشغی من کثیر الأمراض»، (همان، ج73، ص320).

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «أَطْعِمُوا حَبَالاَکُمُ اللُّبَانَ فَإِنَّ الصَّبِیَّ إِذَا غُذِّیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ بِاللُّبَانِ اشْتَدَّ قَلْبُهُ وَ زِیدَ فِی عَقْلِهِ فَإِنْ یَکُ ذَکَراً کَانَ شُجَاعاً وَ إِنْ وُلِدَتْ أُنْثَی عَظُمَتْ عَجِیزَتُهَا فَتَحْظَی بِذَلِکَ عِنْدَ زَوْجِهَا»، (کلینی، کافی، ج6، ص23).]

در برخی آموزه های دینی به خوردن شنبلیله خام برای تقویت موی نوزاد، روغن زیتون و روغن ماهی برای سلامتی معده و کاهو، خیار، زرشک، بیدمشک، هندوانه شیرین و سیب شیرین برای تأمین ویتامین های مربوطه، سفارش شده است.

2. ورزش و فعالیت های مادر

انجام ورزش در ایام بارداری نه تنها ضرری ندارد بلکه لازم و مفید است. بارداری به طور معمول فشار زیادی به بدن وارد می کند. بنابراین مادران هر قدر از نظر جسمانی قوی تر و آماده تر باشند، آسیب کمتری دیده و بازگشت بدنشان به حالت عادی (بعد از زایمان) راحت تر و کامل تر خواهد بود. تمرین های ورزشی به ویژه تمرین های آرامش بخش، به مادران کمک می کند تا آمادگی روحی و جسمانی بهتری برای حاملگی و وضع حمل داشته باشند. تمرین های ورزشی به زنان کمک می کند تا با اضطراب، افسردگی، کم خونی و بی نشاطی، مبارزه کنند.

ورزش هایی که برای دوران بارداری سفارش می شود ورزش های لطیف و سبک هستند و هرگز نباید به ورزش های سنگین پرداخت. ورزش هایی مثل قدم زدن، شنا در آب سرد، نرمش بدن و تقویت برخی از اندام ها، از ورزش های مفید برای زمان بارداری است.[ برای آگاهی و مطالعه بیشتر ر.ک: همه مادران سالم اند اگر… راهنمای کامل مراقبت های دوران بارداری و نگهداری نوزاد، الیزابت فنویک، ترجمه امیر صادقی، تهران نشر دانش، 1385.]

3. حالات روانی مادر

با وجود اینکه بین دستگاه عصبی و روانی جنین و مادر هیچ گونه ارتباط مستقیمی وجود ندارد، اما حالات روانی مادر و واکنش های عاطفی او، در رشد جنین و حتی روحیات او تأثیرگذار است. به عنوان مثال حالاتی مثل نفرت، ترس و اضطراب مادر، در دستگاه عصبی او تأثیر گذاشته و باعث آزاد شدن بعضی از مواد شیمیایی (مثل استیل کولین[1. Acetyl choline.] و اپی نفرین[2. Epinephrine.]) و واردشدن آنبه جریان خون می شود. علاوه بر این، تحت چنین شرایطی غده های داخلی، به خصوص غدد فوق کلیه انواع و مقادیر مختلفی هورمون ترشح می کنند. این ترشحات از طریق جفت وارد خون جنین شده و تغییراتی را ایجاد می کنند. تحقیقات نشان می دهد که مشکلات عاطفی مادر و ناراحتی روانی او باعث می شود تا نوزاد این مادران، پیش از موعد به دنیا آید، کم وزن باشد و بیش فعالی داشته باشد. حتّی احتمال بدغذایی و نیاز شدید به آغوش مادر در آنها وجود داشته باشد.[ پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ص81ـ82.]

همچنین تحقیقات ثابت کرده است که مادرانی که دچار استرس، ترس، ناراحتی عاطفی، درگیری خانوادگی و ناآرامی محیطی هستند، ممکن است کودکان آنها در معرض سقط، کم وزنی، بیماری تنفسی، کام شکافته و تنگی باب المعده،[ کام شکافته یعنی شکافتگی مادرزادی در سقف دهان و تنگی باب المعده یعنی تنگ شدن خروجی معده نوزاد.] قرار گیرند.[ لورا ای، برک، روان شناسی رشد، ج1، ص137ـ138.] کج خلقی، حساسیت، اختلال خواب و تغذیه کودکان نیز ممکن است در اثر حالات آشفته روانی مادر در دوران بارداری باشد.[ رضا نوری، روان شناسی تربیتی، ص71.]

4. پاکیزگی محیط زندگی مادر

پاکیزگی محیط و سلامت آن، تأثیر قابل توجهی در سلامتی مادر و جنین دارد. محیطی که از عناصر شیمیایی و تشعشعات رادیواکتیو در امان باشد، برای سلامتی جنین و مادرش مفید بوده و رشد بهنجاری خواهد داشت. مادرانی که در دوران حاملگی در معرض دود سیگار و سایر دخانیات قرار دارند و یا خودشان به استعمال دخانیات می پردازند، ضربات زیادی به جنین وارد می کنند.

مادرانی که سیگاری هستند یا مواد مخدر مصرف می کنند و یا در معرض آلودگی ناشی از سیگار و سایر مخدرها قرار دارند، بیشتر در معرض آسیب های جسمی و تنفسی هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده، سقط جنین، تنفس ناقص، کم وزنی زمان تولد، سرطان ریه، تنش عضلانی، فزون کنشی (بیش فعالی) و بیماری های تنفسی در نوزادان مادران سیگاری و معتاد، بیشتر است. مادرانی که در فضاهای طبیعی و به دور از دود و آلودگی زندگی می کنند، معمولاً کودکانی سالم تر، زیباتر و شاداب تر دارند.[ لورا ای، برک، روان شناسی رشد، ص130ـ131.]

قرار گرفتن در معرض تشعشعات نیز تأثیرات مخربی بر جنین دارد و باعث ایجاد نابهنجاری رفتاری و اختلال در توانایی پردازش اطلاعات (مثل اختلال در تمیز دادن بصری) می شود. لذا توصیه می شود مادران باردار از فعالیت در مراکز رادیولوژی (عکس برداری) و حتی از عکس گرفتن غیرضروری، اجتناب کنند.[ پاول اس، کاپلان، روان شناسی رشد، ص224.]

5. داروهای غیرمجاز

مصرف داروهای غیرمجاز و دارای کوکائین و قرص های روان گردان و حتی داروهای معمولی که خودسرانه و بدون تجویز پزشک، مصرف می شود، عواقب خطرناکی از جنین و نوزاد می گذارد. فرزندان چنین مادرانی در معرض بیماری هایی همچون، تنگی رگ های خونی، سقط، اختلال عصبی، عقب ماندگی ذهنی، استرس، کم وزنی، بی قراری (گریه زیاد)، کمبود وزن، نارس بودن و مشکلات تنفسی، قرار دارند.[ همان، ص221.]