ما و عصمت

این سخن شاید از جهتى درست باشد ، ولى از جهاتى دیگر درست نیست . توضیح این که :

{J یک . J}

از این جهت شاید درست باشد که اگر واقعاً علوم یاد شده را ، آن هم با ویژگى هایى که موجب عصمت شود ، هر کسى دارا باشد ، به طور معمول باید معصومانه زندگى کند و از کمترین گناه و آلودگى پیراسته باشد .

{J دو . J}

از جهاتى درست نیست ، از جمله این که گمان شده است چنین علمى دلخواهانه عطا شده و یا بدون پشتوانه پاک رفتارى سخت کوشانه و جهاد دائمى با هواهاى نفسانى به قطعاً اگر جهاد بزرگ اختیارى انبیا و امامان ( علیهما السلام ) در برابر خواهش هاى نفسانى و اطاعت از پروردگار نبود ، و خداوند ، با علم ازلى خویش ، چنین شایستگى اى را در ایشان نمى یافت ، هرگز آنان را از چنان دانشى بهره مند نمى ساخت . این نه از آن رو است که آنان مى توانستند آن علوم را دریافت کنند ، ولى خدا محرومشان مى کرد . از این رو که حقیقتاً شایستگى و امکان دریافت چنان علمى را نداشته و امکان افاضه چنین فیضى به آنان فراهم نمى شد . براى روشن تر شدن مطلب توجّه به چند نکته لازم است :

{J الف . J}

فیاضیت مطلقه الهى ، ایجاب مى کند که هر کس قابلیت و استعداد کمالى را دارد ، همه شرایط لازم براى به فعلیت رسیدن آن کمال را در اختیارش قرار دهد .

به عبارت دیگر از ناحیه خداوند ، هیچ گونه کوتاهى و بُخلى در این باره نیست . بنابراین اگر واقعاً ما قابلیت دریافت علم لدنّى را دارا بوده و با داشتن آن ، حقیقتاً از عصمت برخوردار مى شدیم ، خداوند آن علم را به ما عطا مى کرد .

{J ب . J}

اگر اندکى دقّت کنیم نسبت به این ادعا که اگر ما هم علم معصومان را داشتیم ، معصومانه عمل مى کردیم ، قدرى محتاطانه تر سخن مى گفتیم .

جا دارد از خود بپرسیم مگر ما نسبت به آنچه مى دانیم چگونه عمل مى کنیم ؟ مگر نه این است که در بسیارى از موارد بر خلاف علم و آگاهى خود عمل مى کنیم ؟ اگر واقعاً ما به همین مقدار دانسته هاى خود درست عمل کنیم ، خداوند ابواب دیگر دانش ها و معارف را به رویمان خواهد گشود و از ما دستگیرى خواهد کرد .

در روایت است : H « من عمل بما علم علّمه اللَّه علم ما لا یعلم » E 1 « هر کس به آنچه ( ( از حقایق ) ) که مى داند عمل کند خداوند دانش آنچه را که نمى داند به او خواهد آموخت » .

البتّه عصمت داراى مراتب و درجات مختلفى است و اگر کسى به مرتبه فراتر نرسید مى تواند مرتبه فروتر را دریابد ، لذا راه عصمت هیچ گاه و به روى هیچ کس بسته نیست . هرکسى در هر موقعیتى که باشد به تناسب تلاش و جهادى که در راه فرمان بردارى از خدا و مبارزه با نفس مى کند ، مى تواند به مراتبى از عصمت نائل آید و دست عنایت حق همواره یار و پشتیبان او خواهد بود .

پیامبران و امامان ( علیهم السلام ) نیز پیوسته در حال مبارزه با نفس و تلاش و مجاهده و سخت کوشى به سر برده اند . این همه اشک و سوز و راز و نیاز ائمه هدى ( علیهم السلام ) در پیشگاه پروردگار و تحمّل سخت ترین رنج ها و مصیبت ها در راه خدا گواهى روشن بر این مدّعا است .

بنا بر آن چه گفته شد ، اصل امکان دسترسى به مقام « عصمت » و راه یابى به مقامات والاى « علمى و معنوى » ، به پیامبران و امامان ( علیهم السلام ) اختصاص ندارد و براى همگان میسّر است کما این که افرادى چون حضرت فاطمه زهرا ( سلام الله علیها ) ، با این که امامت یا نبوّت نداشتند داراى مقام عصمت بودند . همچنین حضرت زینب ( سلام الله علیها ) ، حضرت ابوالفضل العبّاس ( علیه السلام ) ، حضرت على اکبر ( علیه السلام ) ، حضرت مریم ( سلام الله علیها ) و حضرت معصومه ( سلام الله علیها ) تا مرز عصمت پیش رفته و به مقامات بسیار عالى معنوى دست یافته اند . بسیارى از علما و اولیاى الهى نیز « تالى تلو معصوم » یعنى همجواران مرز عصمت خوانده مى شوند .

این که مسئله عصمت همیشه در مورد پیامبران و امامان ( علیهم السلام ) مطرح مى شود ، به لحاظ لزوم عصمت در آنان است . بر اساس دلایلى که در منابع اعتقادى و کلامى مورد بحث قرار مى گیرد پیامبر و امام حتماً باید معصوم باشند . به عبارت دیگر عصمت شرط نبوّت و امامت است و محال است خداوند فاقدان این ویژگى را براى این دو منصب مهم برگزیند .

بنابراین عصمت پیامبران و امامان ( علیهم السلام ) به جهت ضرورتش عصمتشان در دست نیست . این به معناى آن نیست که هر کس امام یا نبى نبود حتماً غیرمعصوم است ، بلکه چه بسا کسانى از آنان حداقل به مرتبه اى از مراتب عصمت ، مانند ترک کامل گناه ، رسیده باشند .

( 1 ) . ک :

الف . الاصول الاصلیه ، الفیض القاسانى ، تهران ، چاپ دانشگاه ، 1390 ، ص 162

ب . الاصابه فى تمییز الصحابه ، ابن حجر العسقلانى ، بیروت : دارالکتب الاسلامیه ، 1415 ه . ق ، ج 1 ، ص 45

ج . المیزان فى تفسیر القرآن ، سید محمد حسین الطباطبایى ، قم : مؤسسه النشر الاسلامى ، ج 7 ، ص . 339