رقیب و عتید دو فرشته‌ای هستند که بنابر تعابیر قرآن، وظیفه ثبت و ضبط اعمال افراد انسان را برعهده دارند. از رقیب و عتید به کرام‌الکاتبین و حافظین نیز تعبیر شده است.گروهی از مفسّران معتقدند که «رقیب» و «عتید»، همان دو فرشته‌ای هستند که در آیه « اِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ؛ [۳] (به خاطر بیاورید) هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می‌دارند.» به عنوان «متلقیان»، از آنها یاد شده است. فرشته سمت راست، نامش «رقیب» و نویسنده کارهای خوب است و فرشته سمت چپ، نامش «عتید» و نویسنده کارهای بد است. [۴] [۵] [۶] [۷]در آیه «اِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ…» سخن از ثبت و مراقبت دو فرشته از تمامی اعمال آدمی است، که گفتار انسان نیز بخشی از آن است، اما در آیه «ما یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ اِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» [۸] بر الفاظ و سخنان او تکیه بیشتری می‌کند و ذکر دوباره آن در این آیه، از باب ذکر خاص بعد از عام است. که در همه جا می‌فهماند گوینده نسبت به خاص عنایت بیشتری دارد. [۹] و آن عنایت خاص به جهت اهمیت فوق‌العاده و نقش مؤثری است که گفتار در زندگی انسان‌ها دارد، تا آنجا که گاهی یک جمله، مسیر اجتماعی را به سوی خیر یا شر تغییر می‌دهد. همچنین به جهت این‌که بسیاری از مردم سخنان خود را بخشی از اعمال خویش نمی‌دانند، خود را در سخن گفتن آزاد می‌بینند، در حالی که مؤثرترین و خطرناکترین اعمال آدمی همان سخنان او است. [۱۰]در روایتی، رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: « فرشته دست راست نسبت به فرشته دست چپ فرمانروا است، هر گاه مسلمان کار نیکی انجام داد، فرشته دست راست ده برابر در نامه‌اش می‌نویسد، و هر گاه گناهی انجام داد و فرشته دست چپ خواست آن‌را به حسابش بنویسد، فرشته دست راست به او می‌گوید: دست نگهدار، و فرشته دست چپ هفت ساعت صبر می‌کند، اگر از این گناه به پیشگاه خداوند پوزش خواست و آمرزش طلبید آن گناه را به حساب او نمی‌نویسد، و اگر توبه نکرد یک گناه به حسابش می‌نویسد». [۱۱]با دقت در آیاتی مانند: « و ان علیکم لحافظین، کراماً کاتبین، یعلمون ما تفعلون»؛ [۱۲] بدون شک به دست می‌آید که: نگاهبانانی بر شما گمارده شده است، نگاهبانی که در نزد پروردگار مقرب و محترمند و پیوسته اعمال شما را می‌نویسند و از آن چه شما انجام می‌دهید، آگاهند و همه را به خوبی می‌دانند. و آیه: « ما یلفظ من قولٍ الا لدیه رقیب عتید»؛ [۱۳] می‌گوید: انسان هیچ سخنی را تلفظ نمی‌کند، مگر این که نزد آن فرشته‌ای است مراقب و آماده برای انجام ماموریت و آیه « اذ یتلقی المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید»؛ [۱۴] می‌فرماید: به خاطر آورید هنگامی که دو فرشته راست و چپ که ملازم شما هستند، اعمال شما را تلقی و ثبت می‌کنند. با توجه به آیات فوق روشن می‌شود منظور از حافظین، فرشتگانی هستند که مامور حفظ و نگهداری اعمال انسان‌ها اعم از نیک و بد هستند. رقیب از اسمای حسنای خداوند است و به معنی حافظ اعمال می‌باشد. طبرسی ‌گوید: رقیب یعنی حافظی که هیچ چیز از او پوشیده نیست، بنابراین مراد از رقیب در آیه، یعنی حافظ و ضابط اعمال و کلمات است و عتید یعنی آماده و حاضر. پس رقیب یعنی حافظی که آماده ثبت اعمال است. [۱۵] [۱۶]بدون شک خداوند قبل از هر کس، و بهتر از هر کس شاهد و ناظر اعمال آدمی است. ولی برای تاکید بیشتر و احساس مسئولیت فزون‌تر مراقبان زیادی گمارده است که یک گروه از آنها، همین فرشتگان هستند که شاهدان اعمال در دادگاه قیامت موسومند. [۱۷]امّا چرا این فرشتگان را کرام الکاتبین می‌گویند، در جواب باید گفت:
۱. توصیف فرشتگان به این صفت، باعث می‌شود تا انسان‌ها بیشتر مراقب اعمال خویش باشند؛ زیرا هر قدر ناظر بر اعمال انسان، شخصیت والاتری باشد، انسان بیشتر از او ملاحظه می‌کند و از انجام گناه شرمنده‌تر می‌شود. تعبیر به «کاتبین» در حقیقت تاکیدی است بر این معنی که آنها به حافظه قناعت نمی‌کنند، ‌بلکه دقیقاً می‌نویسند و ثبت می‌کنند و به این ترتیب هرگز چیزی از آنها فوت نمی‌شود و صغیر و کبیر را ثبت می‌کنند. [۱۸] [۱۹]تعبیر به « یعلمون ما تفعلون» باز تاکید مجددی است بر این حقیقت که آنها از همه اعمال‌ شما بدون استثنا آگاهند و نوشتن آنها بر اساس همین آگاهی است.
۲. یکی دیگر از کرامت فرشتگان این است که انسان اگر در ذهنش تصور و نیت عمل نیکی بیاید، ملائکه آن نیت و تصور را انجام شده تلقی می‌کند و می‌نویسند، ‌می‌گوید‌ ای کاش پول می‌داشتم بیمارستان یا جاده می‌ساختم، امّا حالا ندارد. با این قید که اگر داشت، همان نیت خیر او را به حساب او می‌نویسند، ‌ امّا اگر نیت گناه کند تا زمانی که انجام ندهد به حساب او منظور نمی‌کنند. هم چنین اگر عمل خیری انجام دهد، آن را ده برابر می‌نویسند.
۳. کرامت دیگر ملائکه: اگر از ما یک گناه صادر شد، یک گناه بیشتر نمی‌نویسند، و تا ۷ ساعت مهلت می‌دهند شاید انسان استغفار کند و همان یکی را هم ننویسند. [۲۰]منابع جهت مطالعه بیشتر
۱. تفسیر نمونه، ج۲۶، ذیل آیات ۱۰ تا ۱۲ سوره انفطار، و ج۲۳ ذیل آیات ۱۶و ۱۷ سوره ق، و ج۱۲ ذیل آیات ۴۷ تا ۴۹ سوره کهف.
۲. تفسیر المیزان، ج۱۳، ذیل آیات ۴۷ تا ۴۹ سوره کهف.
۳. شاهدان اعمال، استاد توکل، نشر مشرقین، چ اول، تابستان ۱۳۸۰، از صفحه ۱۵۷ تا ۲۱۰.
پی نوشت ها:
۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۸، ص۳۴۸،
۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌۲۲، ص۲۵۸،
۳. ق/سوره۵۰، آیه۱۷.
۴. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج۷، ص۱۳۲،
۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج۴، ص۱۶۶،
۶. کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج۹، ص۱۰،
۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۲۵۸ – ۲۵۹،
۸. ق/سوره۵۰، آیه۱۸.
۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۳۴۸،.
۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌۲۲، ص۲۵۸،
۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵، ص۳۲۱،
۱۲. انفطار/سوره۸۲، آیه۱۰-۱۲.
۱۳. ق/سوره۵۰، آیه۱۷.
۱۴. ق/سوره۵۰، آیه۱۶.
۱۵. قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۳، ص۱۱۳.
۱۶. قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۴، ص۲۸۹.
۱۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۰، ص ۲۶۴ تا ۲۶۸، ذیل آیات ۲۰ و ۲۱، سوره فصلت.
۱۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ذیل آیات ۴۷ تا ۴۹ سوره کهف.
۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۲، ذیل آیات ۴۷ تا ۴۹ سوره کهف.
۲۰. توکل، سیدرحیم، شاهدان اعمال،