در این خصوص بین علما اتفاق نظر یکسانی وجود ندارد، همانطور که از معنای لغوی دو اصطلاح متقدم و متأخر مشخص است ، این دو اصطلاح ، معنایی نسبی دارند یعنی اگر قراردادی در بین نباشد هر کسی می تواند از این دو اصطلاح ، معنای خاص خود را بفهمد و ارائه دهد . بخاطر همین مسئله است که این دو اصطلاح مختص علم فقه نیست و در علوم دیگر هم تا حدی رایج است .در علم فقه نیز وقتی صحبت از علمای متقدم و متأخر می شود گاهی همان معنای لغوی منظور است (1) و گاهی هم بر حسب قرارداد هایی که فقهاء گرانقدر در این مسئله بین خود وضع کرده اند ، معانی و محدوده های متفاوتی در تاریخ فقه مد نظر قرار گرفته است.
در کتب فقهی قرن های ششم و هفتم معمولا منظور از علمای متقدم ، علمای عصر معصومان علیهم السلام و نزدیک به آنان بوده است و علمای بعد از این عصر یعنی بعد از حدود 360 هجری قمری را متأخر می نامیدند .(2)
گاه نیز اصطلاح متقدم بر شیخ طوسی ره و علمای مقدم بر او اطلاق می شد و متأخر به علمای بعد از ایشان گفته می شد .(3)
در قرن های بعدی و تاکنون معمولا به علمای قبل از علامه حلی (یا محقق حلی) متقدمین گفته می شود و از ایشان به بعد را علمای متأخرین می نامند . (4)
اصطلاح جدیدی به نام متأخری المتأخرین (5) نیز در کتب فقهی قرن سیزدهم تا کنون معمول شده است که در آثار قدیمی تر به فقهای پس از شهید ثانی و در آثار جدید تر به فقهای پس از صاحب مدارک اطلاق شده است . (6)
بنابر تعبیر دیگری در این خصوص: فقهای قرن چهارم و پنجم متقدمین و فقهای قرون بعدی متاخرین نامیده می شوند .به عنوان مثال سید مرتضی ، شیخ مفید و شیخ طوسی از متقدمین هستند . برای آگاهی از این موضوعات به کتاب «فرهنگ فقه » ج اول ، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی و کتاب « تاریخ فقه و فقها » نوشته ابو القاسم گرجی مراجعه کنید . در این کتابها بطور مفصل در باره ادوار فقه بررسی به عمل آورده است .

پی نوشت ها:
1و2و3. سید حسین مدرسى – مترجم: محمد آصف فکرت، مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص 29
4. میرزاى قمّى، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات ج 2 ص 82
و مغنیه، محمد جواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام ج 3 ص 247
و محمد تقى بهجت، جامع المسائل ج 2 ص 499
و رساله تجلی شیرازی در نقد رساله نماز جمعه محقق سبزواری نقل شده در کتاب دوازده رسالۀ فقهى دربارۀ نماز جمعه ( رسول جعفریان ) ص 382
و سید مصطفى محقق داماد، ایقاع، اخذ به شفعه ص 137
5. متأخرین به دو بخش متقدمی المتأخرین (قدماء المتأخرین) و متأخری المتأخرین تقسیم می شود که علمای قرن های اول از متأخرین را با اصطلاح اول و علمای قرن های آخر از متأخرین را با اصطلاح دوم خطاب می کنند.( میرزاى قمّى، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات ج 2 ص 82)
6. سید حسین مدرسى – مترجم: محمد آصف فکرت، مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص 30