حقیقت انسان قلب او است و قلب, یعنی مرکز تبدل و تحول و انقلاب و دگرگونی. هیچ گاه انسان از تحول و تبدل خالی نیست. هر حالتی قابل تبدل است و انسان می تواند با همت و تلاش خود را به هر صورتی که اراده کند تغییر دهد. در مورد قساوت قلب نیز گفتنی است اولا معلوم نیست که واقعا شما دچار این حالت شده باشید و در صورتی که احتمال بدهید که خدای ناکرده قلبتان سخت شده است, لازم است درباره عوامل بروز آن و همچنین راه درمان آن اطلاع داشته باشید.
هر کدام از شرح صدر و تنگی و قساوت قلب عواملی دارد، مهمترین عوامل قساوت قلب گناه و غذای حرام و همچنین جهل ، لجاجت، جدال، مراوده، هم نشینی با بدان و فاجران و مجرمان، دنیا پرستی و هوا پرستی و پر سخنی است. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: «خداوند متعال به حضرت موسی (ع) وحی فرستاد که ای موسی! از فزونی اموال خوشحال مباش و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن، چون فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می گرداند». (تفسیر نمونه ج 19، ص 428)
در حدیث دیگری از زبان حضرت عیسی مسیح(ع) می خوانیم «لا تکثروا الکلام بغیر ذکر الله فتقسو قلوبکم ، فان القلب القاسی بعید من الله؛ بدون ذکر خداوند زیاد سخن نگویید که موجب قساوت و سختی قلب است». (تفسیر نمونه، ج 23، ص 342) برای بدست آوردن رقت قلب باید اسباب و عللی را با دل آمیخته و عجین کرد که پاره ای از اسباب رقت قلب اینها هستند: 1- اجتناب از گناه : قال علی (ع ) «ما جفت الدموع الا بقسوه القلوب و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب»؛(وسائل الشیعه, ج 11 ص 337 روایت 5 به نقل از سرالاسراء استاد علی سعادت پرور ج 2 ص 473 روایت 8) حضرت علی (ع ) می فرمایند: اشکها خشکیده نشد مگر به خاطر سنگدلی ها و قساوت قلب ها و قلوب با قساوت نشد مگر به خاطر زیادی گناهان بنابراین ریشه اشک نداشتن قساوت قلب است و ریشه قساوت قلب گناه است پس ریشه اشک داشتن رقت قلب است و ریشه رقت قلب پرهیز از گناه است.
2- زهد در دنیا: مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان الزاهدین فی الدنیا تبکی قلوبهم و ان ضحکوا»؛(نهج البلاغه خطبه 113 به نقل از همان ج 1 ص 431روایت 2) زهد ورزان در دنیا قلب هایشان می گرید و گر چه بظاهر بخندند گریه قلب همان رقت قلب است و با زهد در دنیا حاصل می شود و زهد نه یعنی مال نداشتن بلکه یعنی دل را درگرو مال و آمال نگذاشتن».
3- ترک آرزوهای دراز: یعنی آرزوهای طولانی از دل رفته گردد در روایتی خداوند تبارک و تعالی به حضرت موسی (ع ) می فرمایند: «لا تطول فی الدنیا املک فیقسو قلبک و القاسی القلب منی بعید؛ آرزویت را در دنیا طولانی مکن تا که قلبت با قساوت گردد و کسی که قساوت قلب دارد از من دور است».(اصول کافی ج 3 ص 329 به نقل از همان ج 2 ص 473 روایت 7) 4- کم خوری : مولی علی (ع) می فرمایند: «من کثر طعامه سقم بدنه و قسا قلبه؛ هرکس طعامش زیاد شود بدنش بیمار و قلبش با قساوت می شود».
مراد از کم خوری آن است که انسان به حدی بخورد که از پر خوری مریض نشود ملاک این است که از پرخوری بدنش بیمار نگردد پس اگر از افراط در کم خوری هم کسی مریض شود مذموم و نکوهیده می باشد بهرحال بدن چون مرکب پرواز روح است باید قوی و چالاک باشد غذاهای مقوی بخورد ولی هنوز اشتها دارد دست بکشد.
5- تأسف طولانی بر غفلات گذشته و هلکات آینده : مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان للذکر لاهلا اخذوه من الدنیا بدلا… جرح طول الاسی قلوبهم و طول البکاء اعینهم؛ برای ذکر اهلی است که ذکر را بجای دنیا اخذ کرده اند (این اهل ذکر ویژگی هایی دارند که دو تا از آنها این است) درازی حزن و اندوه دلهایشان را و گریه طولانی و همیشگی چشمهایشان را جریحه دار ساخته». این تأسف و اندوه طویل و همیشگی نه مثل تأسف اهل دنیاست که نکوهیده و پست باشد بلکه تأسفی است که قلب را از بدی های دنیا می کند و دل را رقیق و گریه گهگاهی را به ناله همیشگی مبدل می سازد.
تمامی این اسباب باید رفیق دل شود تا قلب رقیق گردد و در نتیجه چشم بگرید و حال خوش اقبال کند. از آن جا که خزانه عاطفه نیز براى خود محملى مى طلبد بعد از مدتى (على الخصوص براى شما که قبلا این حالت را داشته اید) بازگشت مى کند و این بازگشت عاطفه و رقت قلب محصول مبارزه با علت هایی است که باعث قساوت قلب شده است.
بنابراین اصلا نباید نگران باشیدفقط سعى کنید حوزه هاى عاطفه و احساسات را تقویت نمایید. نکته دیگر آن است که شما در ابتداى سنینى قرار گرفته اید که در برخورد با امور اجتماعى و مردم از این به بعدنمى توانید صرفا احساسى باشید و به دلیل اقتضاى سنى عقل مى خواهد جایگاه خود را پیدا کند و جولان بدهد وعاطفه شما گاهى مانع مى شود.
پیشنهاد مى کنیم اجازه دهید عقل کار خودش را انجام دهد فقط شما جایگاهى ویژه براى ابراز احساسات خود پیدا کنید؛ مثلا مى توانید قطعه شعرى از حافظ زمزمه کنید بخصوص در تنهایى یا به صورت فرادا(و نه جمعى)حدود 5 تا 10 دقیقه شب جمعه بعد از نماز عشا بعضى عبارات (به نظر شما دلپسند) دعاى کمیل رابخوانید. تنهایى در این صورت معنادار مى شود رفته رفته رقت قلب پیدا خواهید کرد.
لازم به یاد آوری است که از جمله عواملی که در قساوت و یا رقت قلب موثر است نوع خوراکی ها و غذاها است. برخی غذاها موجب سخت شدن دل و برخی موجب رقت آن می گردد. در روایات آمده که خوردن عدس موجب رقت قلب می گردد و دل انسان را نرم و رقیق می سازد.
یاد مرگ و یادآوری سفر حتمی مرگ و احوال و حالات انسان پس از مرگ و رفتن به قبرستان به مدت کوتاه و تأمل و اندیشه در اوضاع مردگان نیز تأثیر محسوسی در رفع قساوت قلب و تأمین رقت قلب دارد. برای مطالعه بیشتر ر.ک: 1. گناه شناسی، محسن قرائتی 2. خود سازی یا تهذیب نفس، استاد ابراهیم امینی.
[کامل از کد37612]گناه به تدریج در قلب انسان ایجاد قساوت مى کند. قرآن مجید مى فرماید: {/Bکَلاَّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ {w1-8w}83:14/} (مطففین، آیه 14). و نیز در حدیثى از امام على(ع) مى خوانیم که: … و ما قست القلوب الاکثرة الذنوب ؛ و دلها قساوت پیدا نمى کنند مگر به خاطر کثرت گناهان و در میزان الحکمة، ج 8، ص 239 آمده است: «نه چنین است بلکه رفتار آنها باعث زنگار و رین قلوب آنها گشته است». ب ) گاهى از اوقات انسان احساس قساوت دل مى کندَ یعنى آن صفاى معنوى و لطافتى که احیاناً در برخى دیگر از اوقات در خود مى یابد، در آن هنگام احساس نمى کند. ولى نمى توان چنین حالتى را صرفاً به ارتکاب گناه نسبت داد. غیر از گناهان اعمال دیگرى نیز باعث قساوت دل در برخى از مراتب آن مى شود، اشتغالات مادى، غوطه ور شدن در مسائل دنیوى، سرگرمى به لهو و لعب، پر حرفى و پرخورى، پرخوابى، و … ترک عبادت و ذکر پروردگار و نمونه هاى دیگر (براى بررسى بیشتر به میزان الحکمه و معجم غرر و معجم نهج البلاغه و معجم قرآن مراجعه شود) بنابر این وقتى انسان در خود احساس قساوت کرد باید به بررسى و محاسبه نفس بپردازد که احیاناً چه عاملى باعث قساوت در او گشته است و در صدد رفع آن عامل برآید. یکى از عواملى که باعث صفاى دل و زدون حالت قساوت مى شود همین دعاها و نیایش ها و نمازهاى سازنده است. البته اگر با شرائط ویژه اش ادا گردد. 1- یعنى در وقت نشاط 2- با توجه کامل به خدا. 3- در محیطى با فراغت و دور از سر و صدا و جنجال. 4- گریه از خوف خدا و اهوال قیامت عامل دیگرى است که در صفاى دل مؤثر است. نشست و برخاست با علماء و شخصیت هاى بر جسته و وزینى که خود مظهر صفا و تقوا هستند. همچنین تلاوت قرآن با توجه به آیات الهى نیز مؤثر است. و نیز عامل دیگر طلب صفاى دل از خداست. در این زمینه بسیار بجاست که شما نیز با امام سجاد(ع) هم نوا گشته و مناجات شاکین را بخوانید (مفاتیح الجنان، مناجات خمسه عشر). ج ) اینکه مسأله فشار آوردن بر خود را مطرح ساخته اید. اگر منظور این است که در وقت کسالت و بیحالى باز خود را وادار به عبادت یا تلاوت و نظائر آن کنید. این غلط است و اصولاً عبادت وقتى صفاى دل وسازندگى خواهد داشت که در حال شادى و نشاط برگزار گردد. ولى اگر منظور خودسازى و محاسبه نفس است و ارزیابى اینکه چه عاملى احیاناً باعث تیرگى دل شده و با توجه به آن نفس را مورد ملامت و سرزنش قرار دادن و وادار به ترک آن عمل کردن باشد این نوع ریاضت ها لازم و شایسته است. باز باید تکرار کنم که اعتدال و شرائط خاص هر امرى را باید در نظر گرفت.
هر کدام از شرح صدر و تنگی و قساوت قلب عواملی دارد، مهمترین عوامل قساوت قلب گناه و غذای حرام و همچنین جهل ، لجاجت، جدال، مراوده، هم نشینی با بدان و فاجران و مجرمان، دنیا پرستی و هوا پرستی و پر سخنی است. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: «خداوند متعال به حضرت موسی (ع) وحی فرستاد که ای موسی! از فزونی اموال خوشحال مباش و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن، چون فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می گرداند». (تفسیر نمونه ج 19، ص 428)
در حدیث دیگری از زبان حضرت عیسی مسیح(ع) می خوانیم «لا تکثروا الکلام بغیر ذکر الله فتقسو قلوبکم ، فان القلب القاسی بعید من الله؛ بدون ذکر خداوند زیاد سخن نگویید که موجب قساوت و سختی قلب است». (تفسیر نمونه، ج 23، ص 342) برای بدست آوردن رقت قلب باید اسباب و عللی را با دل آمیخته و عجین کرد که پاره ای از اسباب رقت قلب اینها هستند: 1- اجتناب از گناه : قال علی (ع ) «ما جفت الدموع الا بقسوه القلوب و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب»؛(وسائل الشیعه, ج 11 ص 337 روایت 5 به نقل از سرالاسراء استاد علی سعادت پرور ج 2 ص 473 روایت 8) حضرت علی (ع ) می فرمایند: اشکها خشکیده نشد مگر به خاطر سنگدلی ها و قساوت قلب ها و قلوب با قساوت نشد مگر به خاطر زیادی گناهان بنابراین ریشه اشک نداشتن قساوت قلب است و ریشه قساوت قلب گناه است پس ریشه اشک داشتن رقت قلب است و ریشه رقت قلب پرهیز از گناه است.
2- زهد در دنیا: مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان الزاهدین فی الدنیا تبکی قلوبهم و ان ضحکوا»؛(نهج البلاغه خطبه 113 به نقل از همان ج 1 ص 431روایت 2) زهد ورزان در دنیا قلب هایشان می گرید و گر چه بظاهر بخندند گریه قلب همان رقت قلب است و با زهد در دنیا حاصل می شود و زهد نه یعنی مال نداشتن بلکه یعنی دل را درگرو مال و آمال نگذاشتن».
3- ترک آرزوهای دراز: یعنی آرزوهای طولانی از دل رفته گردد در روایتی خداوند تبارک و تعالی به حضرت موسی (ع ) می فرمایند: «لا تطول فی الدنیا املک فیقسو قلبک و القاسی القلب منی بعید؛ آرزویت را در دنیا طولانی مکن تا که قلبت با قساوت گردد و کسی که قساوت قلب دارد از من دور است».(اصول کافی ج 3 ص 329 به نقل از همان ج 2 ص 473 روایت 7) 4- کم خوری : مولی علی (ع) می فرمایند: «من کثر طعامه سقم بدنه و قسا قلبه؛ هرکس طعامش زیاد شود بدنش بیمار و قلبش با قساوت می شود».
مراد از کم خوری آن است که انسان به حدی بخورد که از پر خوری مریض نشود ملاک این است که از پرخوری بدنش بیمار نگردد پس اگر از افراط در کم خوری هم کسی مریض شود مذموم و نکوهیده می باشد بهرحال بدن چون مرکب پرواز روح است باید قوی و چالاک باشد غذاهای مقوی بخورد ولی هنوز اشتها دارد دست بکشد.
5- تأسف طولانی بر غفلات گذشته و هلکات آینده : مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان للذکر لاهلا اخذوه من الدنیا بدلا… جرح طول الاسی قلوبهم و طول البکاء اعینهم؛ برای ذکر اهلی است که ذکر را بجای دنیا اخذ کرده اند (این اهل ذکر ویژگی هایی دارند که دو تا از آنها این است) درازی حزن و اندوه دلهایشان را و گریه طولانی و همیشگی چشمهایشان را جریحه دار ساخته». این تأسف و اندوه طویل و همیشگی نه مثل تأسف اهل دنیاست که نکوهیده و پست باشد بلکه تأسفی است که قلب را از بدی های دنیا می کند و دل را رقیق و گریه گهگاهی را به ناله همیشگی مبدل می سازد.
تمامی این اسباب باید رفیق دل شود تا قلب رقیق گردد و در نتیجه چشم بگرید و حال خوش اقبال کند. از آن جا که خزانه عاطفه نیز براى خود محملى مى طلبد بعد از مدتى (على الخصوص براى شما که قبلا این حالت را داشته اید) بازگشت مى کند و این بازگشت عاطفه و رقت قلب محصول مبارزه با علت هایی است که باعث قساوت قلب شده است.
بنابراین اصلا نباید نگران باشیدفقط سعى کنید حوزه هاى عاطفه و احساسات را تقویت نمایید. نکته دیگر آن است که شما در ابتداى سنینى قرار گرفته اید که در برخورد با امور اجتماعى و مردم از این به بعدنمى توانید صرفا احساسى باشید و به دلیل اقتضاى سنى عقل مى خواهد جایگاه خود را پیدا کند و جولان بدهد وعاطفه شما گاهى مانع مى شود.
پیشنهاد مى کنیم اجازه دهید عقل کار خودش را انجام دهد فقط شما جایگاهى ویژه براى ابراز احساسات خود پیدا کنید؛ مثلا مى توانید قطعه شعرى از حافظ زمزمه کنید بخصوص در تنهایى یا به صورت فرادا(و نه جمعى)حدود 5 تا 10 دقیقه شب جمعه بعد از نماز عشا بعضى عبارات (به نظر شما دلپسند) دعاى کمیل رابخوانید. تنهایى در این صورت معنادار مى شود رفته رفته رقت قلب پیدا خواهید کرد.
لازم به یاد آوری است که از جمله عواملی که در قساوت و یا رقت قلب موثر است نوع خوراکی ها و غذاها است. برخی غذاها موجب سخت شدن دل و برخی موجب رقت آن می گردد. در روایات آمده که خوردن عدس موجب رقت قلب می گردد و دل انسان را نرم و رقیق می سازد.
یاد مرگ و یادآوری سفر حتمی مرگ و احوال و حالات انسان پس از مرگ و رفتن به قبرستان به مدت کوتاه و تأمل و اندیشه در اوضاع مردگان نیز تأثیر محسوسی در رفع قساوت قلب و تأمین رقت قلب دارد. برای مطالعه بیشتر ر.ک: 1. گناه شناسی، محسن قرائتی 2. خود سازی یا تهذیب نفس، استاد ابراهیم امینی.
[کامل از کد37612]گناه به تدریج در قلب انسان ایجاد قساوت مى کند. قرآن مجید مى فرماید: {/Bکَلاَّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ {w1-8w}83:14/} (مطففین، آیه 14). و نیز در حدیثى از امام على(ع) مى خوانیم که: … و ما قست القلوب الاکثرة الذنوب ؛ و دلها قساوت پیدا نمى کنند مگر به خاطر کثرت گناهان و در میزان الحکمة، ج 8، ص 239 آمده است: «نه چنین است بلکه رفتار آنها باعث زنگار و رین قلوب آنها گشته است». ب ) گاهى از اوقات انسان احساس قساوت دل مى کندَ یعنى آن صفاى معنوى و لطافتى که احیاناً در برخى دیگر از اوقات در خود مى یابد، در آن هنگام احساس نمى کند. ولى نمى توان چنین حالتى را صرفاً به ارتکاب گناه نسبت داد. غیر از گناهان اعمال دیگرى نیز باعث قساوت دل در برخى از مراتب آن مى شود، اشتغالات مادى، غوطه ور شدن در مسائل دنیوى، سرگرمى به لهو و لعب، پر حرفى و پرخورى، پرخوابى، و … ترک عبادت و ذکر پروردگار و نمونه هاى دیگر (براى بررسى بیشتر به میزان الحکمه و معجم غرر و معجم نهج البلاغه و معجم قرآن مراجعه شود) بنابر این وقتى انسان در خود احساس قساوت کرد باید به بررسى و محاسبه نفس بپردازد که احیاناً چه عاملى باعث قساوت در او گشته است و در صدد رفع آن عامل برآید. یکى از عواملى که باعث صفاى دل و زدون حالت قساوت مى شود همین دعاها و نیایش ها و نمازهاى سازنده است. البته اگر با شرائط ویژه اش ادا گردد. 1- یعنى در وقت نشاط 2- با توجه کامل به خدا. 3- در محیطى با فراغت و دور از سر و صدا و جنجال. 4- گریه از خوف خدا و اهوال قیامت عامل دیگرى است که در صفاى دل مؤثر است. نشست و برخاست با علماء و شخصیت هاى بر جسته و وزینى که خود مظهر صفا و تقوا هستند. همچنین تلاوت قرآن با توجه به آیات الهى نیز مؤثر است. و نیز عامل دیگر طلب صفاى دل از خداست. در این زمینه بسیار بجاست که شما نیز با امام سجاد(ع) هم نوا گشته و مناجات شاکین را بخوانید (مفاتیح الجنان، مناجات خمسه عشر). ج ) اینکه مسأله فشار آوردن بر خود را مطرح ساخته اید. اگر منظور این است که در وقت کسالت و بیحالى باز خود را وادار به عبادت یا تلاوت و نظائر آن کنید. این غلط است و اصولاً عبادت وقتى صفاى دل وسازندگى خواهد داشت که در حال شادى و نشاط برگزار گردد. ولى اگر منظور خودسازى و محاسبه نفس است و ارزیابى اینکه چه عاملى احیاناً باعث تیرگى دل شده و با توجه به آن نفس را مورد ملامت و سرزنش قرار دادن و وادار به ترک آن عمل کردن باشد این نوع ریاضت ها لازم و شایسته است. باز باید تکرار کنم که اعتدال و شرائط خاص هر امرى را باید در نظر گرفت.