در نظام خانواده، مسئولیت پدری، مهم ترین رکن به شمار می رود. با تولد اولین فرزند، تحولی اساسی در مسئولیت زن و شوهر پدید می آید. آنان در روابط و مسائل خصوصی خود باید حضور فرد دیگری را در نظر بگیرند. چگونگی روابط آنها الگویی برای کودکان خواهد بود.

وظیفه والدین، پرورش کودک و اجتماعی کردن او طی مراحل مختلف است. در نوزادی و کودکی، تغذیه و حفاظت، غالب وظایف والدین را تشکیل می دهد. در سنین کودکی، کنترل و راهنمایی اهمیت بیشتری دارد و در نوجوانی، فراهم آوردن زمینه استقلال آنان از نکات مهم است.

در توصیه های دینی در رابطه با نقش پدری به نکاتی از زمان انعقاد نطفه تا بزرگسالی اشاره شده است که همگی اینها از ملزومات نقش پدری است.

این توصیه ها از تأمین نیازهای مادی گرفته تا نیازهای روان شناختی، عاطفی و… را دربرمی گیرد سفارش شده طعام کودک از حلال تهیه شود زیرا لقمه حرام در کودک آثار سویی دارد.[ وسایل الشیعه، ج6، ص380ـ385؛ بحارالانوار، ج103، باب کسب حلال.]

علاقه مندی به فرزند دختر و صبر بر مشکلات ناشی از تحمل هزینه های دختران،[ همان، ص363ـ361، باب استحباب طلب البنات واکرامهنّ (در گذشته، به دلیل آنکه فرزندان پسر پشتوانه اقتصادی خانواده و اقتدار پدران به حساب می آمدند، تمایل به فرزند پسر بیشتر بود؛ از این رو توصیه های اسلام برای ایجاد انگیزه نگه داری دختران و مقابله با رسم جاهلی دخترکشی بیشتر دیده می شود).] ملاطفت بیشتر با فرزند دختر،[ همان، ص367ـ368، باب زیادة الرقّة علی البنات.] نام گذاری فرزند با نام های نیکو،[ همان، ص388ـ390، باب استحباب تسمیه الولد باسم حسن.] آموزش قرآن معارف و احکام اسلامی، ادب آموزی[ همان، ص474ـ478، باب استحباب تعلیم الصبی الکتابه والقرآن… و باب استحباب تعلیم الاولاد فی صغرهم الحدیث…] و مهارت آموزی، متمایل ساختن فرزند به انجام کارهای خیر[ همان، ص481، ح27644 و 27645.] با رفتارهای سهل گیرانه، از جمله رفتارهای مورد انتظار از پدران است.

1. نقش اقتصادی

از جمله وظایف و تعهدات مرد که بعد از عروسی و ازدواج به عهده اش می آید نفقه و تأمین نیازهای اقتصادی خانواده است. نفقه از وظایف ویژه مرد بوده و از حقوق قطعی زن و اعضای خانواده می باشد. نفقه از چیزهایی است که علاوه بر وجوب شرعی و الزام دینی، از نظر قانونی نیز بر مرد لازم و واجب است تا آن را بپردازد؛ یعنی نفقه علاوه بر پشتوانه شرعی از پشتوانه حکومتی و قضایی نیز برخوردار بوده و چنانچه مردی نفقه واجب همسر خود را نپردازد، قانون او را ملزم به این کار خواهد کرد. البته در آموزه های دینی توصیه شده زن نیز در تأمین مخارج زندگی با مرد، همکاری داشته باشد و سعی کند فشار اقتصادی خانواده را با صرفه جویی و تدبّر، کاهش دهد.

2. نقش حمایتی

در آموزه های دینی در خصوص نقش حمایتی پدر و همچنین نقش تأمین امنیت خانواده به ویژه فرزندان، توصیه های وجوبی و استحبابی وجود دارد که به نوعی در راستای تأمین امنیت روانی و جسمانی اعضای خانواده بوده و همین طور در جهت حمایت اجتماعی آنان است. دستوراتی مثل استحباب عقیقه کردن گوسفند برای نوزادان در روز هفتم.

قال الصادق (علیه السلام): «الْغُلاَمُ رَهْنٌ بِسَابِعِهِ بِکَبْشٍ یُسَمَّی فِیهِ وَ یُعَقُّ عَنهُ»[ بحارالانوار، ج43، ص256؛ مستدرک الوسایل، ج15، ص143.

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): «إِذَا کَانَ یَوْمُ سَابِعِهِ فَاذْبَحْ مِنْهُ کَبْشا»؛ «در روز هفتم برای نوزاد گوسفندی قوچی ذبح کن».]؛ «سلامتی و تندرستی هر نوزادی در گرو قربانی کردن گوسفندی است که برای او معین شود و از طرفش در روز هفتم تولدش عقیقه گردد».

واجب بودن نفقه و مخارج زندگی فرزندان بر پدر[ وسایل الشیعه، ج15، ص237، باب 11، ح1، عن محمدبن مسلم عن ابی عبدالله قال: «قُلت له: من یلزم الرَّجُلَ مِنْ قَرَابَتِهِ مِمَّنْ یُنْفِقُ عَلَیْهِ قَالَ الْوَالِدَانِ وَ الْوَلَدُ وَ الزَّوْجَة»؛ «محمدبن مسلم می گوید: از امام صادق پرسیدم واجب النفقه مرد چه کسانی هستند، فرمود: والدین، فرزندان و همسر» همان.] (تا سنین خاص)، تأمین مسکن همسر و فرزندان[ از منظر شرعی و قانونی بر مرد لازم و واجب است تا برای همسر خود مسکن و محل زندگی چه به صورت ملکی و چه به صورت اجاره ای تهیه نماید. اختیار تعیین مسکن و محل آن با شوهر است و او موظف است و اختیار دارد در هر محلی که مناسب بداند، برای همسرش مسکن و خانه ای فراهم کند. زن موظف است در هر منزلی که شوهر انتخاب کرد، زندگی کند و سکنی گزیند مگر اینکه زن در هنگام عقد شرط کرده باشد که اختیار تعیین محل زندگی با او باشد که در این صورت زن اختیار دارد در محلی که تشخیص می دهد زندگی کند و خانه ای تهیه شود. البته می باید مسکنی مناسب باشد و امنیت داشته باشد. در ماده 1114 قانون مدنی که برگرفته از فقه اسلامی است به این امر اشاره شده و چنین آمده: «زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند زندگی کند مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد».].

3. نقش ولایتی

یکی دیگر از نقش ها که پدر در خانواده دارد، نقش ولایت است. ولایت در مفهوم وسیع آن به نوعی اختیار در تصرف در اموال یا شئونات شخص دیگر اشاره دارد و مراتب آن نیز از نظر شدت و ضعف متفاوت است. ولایت بر تزویج و حق حضانت و نگهداری و حق کنترل و تأدیب کودک است.

4. نقش آموزشی و تربیتی

در رابطه با نقش تربیتی و آموزشی والدین به خصوص پدران، دستورات زیادی هم در آموزه های دینی و هم در آموزه های روانشناختی، بیان شده است که نشان می دهد نقش آموزشی و تربیتی والدین به عنوان نقشه ای مهم و قابل توجه از زمان تولد فرزندان و حتی قبل از آن آغاز می گردد.

قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): «رَحِمَ اللَّهُ وَالِداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَی البِرّ»[ مستدرک الوسایل، ج15، ص168.]؛ «خدا رحمت کند پدری را که به نیکی و صلاح فرزند خویش کمک کند».

همچنین فرمودند: «رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَی بِرِّهِ بِالاْءِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ التَّأَلُّفِ لَهُ وَ تَعْلِیمِهِ وَ تَأْدِیبِه»[ محمدتقی فلسفی، الحدیث فلسفی، ج3، ص92.]؛ «رحمت خداوند بر پدری باد که به سبب احسان به فرزندش به نیکوکاری فرزندش کمک کند و با او انس و الفت داشته باشد و علم و ادبش آموزد».

تفکیک نقش هر یک از والدین از دیگری در ایفای نقش آموزشی و تربیتی بسی مشکل است، گرچه می توان در مواردی آن را تفکیک کرد. برخی از این نقش ها عبارتند از: گفتن اذان و اقامه در گوش فرزند، برداشتن کام کودک با تربت امام حسین (علیه السلام) یا خرما و همین طور ختنه کردن نوزاد در روز هفتم بعد از تولد، انتخاب نام نیک، ادب آموزی، آموزش خواندن و نوشتن، آموزش نظامی، آموزش آداب غذاخوردن، مسلح کردن فرزند در برابر افکار انحرافی و آشنایی با معارف توحیدی، آموزش نماز، آموزش قرآن و آموزش اجتماعی شدن.

5. نقش عاطفی

در باب روابط عاطفی والدین با فرزندان نیز به گفتگوی مهربانانه و دل سوزانه با فرزندان؛[ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج15، ص195.] نگاه مهربانانه به آنها[ مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث، ج3، ص296.]، دست کشیدن بر سرشان،[ همان، ص59.] بوسیدن و در آغوش کشیدن فرزند، بازی با کودکان،[ همان، ص203، 295.] برخورد صمیمانه و در سطح درک کودکان[ همان.] با آنها، دوری از ابراز خشم و عواطف نامناسب نسبت به آنها[ همان، ص199.] احترام به کودک با نیکو صدا زدن، گفت وگوی محترمانه[ «اکرموا اولادکم واحسنوا آدابهم یغفر لکم»؛ مجلسی، بحارالانوار، ج101، ص95.] و… توصیه شده است.

6. نقش مادری

منظور از نقش مادری در اینجا فراتر از مسئله زایش و به دنیا آوردن کودک است. منظور از نقش مادری، ارتباط خاص با فرزندان از زمان انعقاد نطفه تا تولد و از آن زمان تا بزرگسالی است. درباره نقش مادری به تمام ابعاد آن یعنی؛ عناصر عاطفی، بهداشتی، تغذیه ای و مراقبتی توجه می گردد.

ایفای نقش مادری از زمان انعقاد نطفه شروع می شود و مادر با مراقبت های مختلفی که می کند، زمینه لازم را برای سلامتی روحی و روانی و جسمی کودک، فراهم می سازد.

امام سجاد (علیه السلام) در رساله الحقوق ضمن توجه به فرایند مراقبت های مادر از فرزند، به جایگاه و نقش مادر در قبال فرزندان اشاره کرده و می فرماید: «مادر تو را (فرزند را) به طوری حمل و نگهداری کرده (در درون خود و جای امن) که هیچ کس این گونه دیگری را حمل و مواظبت نمی کند و از شیره جانش به فرزند داده که هیچ کس این کار را درباره دیگری روا نمی دارد، با تمام وجود یعنی به وسیله چشم، گوش، دست و پاها و حتی پوست و مویش، از تو مواظبت کرده این مواظبت ها را با شادی، خنده و نشاط انجام داده، سختی های این کار و درد و رنج های آن را تحمل نموده تا اینکه با قدرت الهی تو را بزاید و به دنیا بیاورد بعد از تولد نیز راضی شده فرزندش سیر باشد در حالی که خودش گرسنه بوده، تو را پوشانده در حالی که خودش پوششی نداشته (کنایه از توجه به فرزند) تشنه بوده و تو را سیراب کرده، برای شما سایبان فراهم کرده در حالی که خودش در آفتاب بوده، با سختی فرزندش را نگهداری کرده و زمینه خواب و استراحت او را فراهم ساخته و سینه اش و بغلش، منزل و مأوای فرزند بوده و سینه اش سیراب کننده او بوده و همین طور با تمام وجود محافظ فرزند بوده و از سردی و گرمی دنیا، او را محافظت کرده».[ «فَحَقُّ أُمِّکَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا حَمَلَتْکَ حَیْثُ لا یَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَأَطْعَمَتْکَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِهَا مَا لا یُطْعِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَأَنَّهَا وَقَتْکَ بِسَمْعِهَا وَبَصَرِهَا وَیَدِهَا وَرِجْلِهَا وَشَعْرِهَا وَبَشَرِهَا وَجَمِیعِ جَوَارِحِهَا مُسْتَبْشِرَةً بِذَلِکَ فَرِحَةً مُؤمِّلَةً مُحْتَمِلَةً لِمَا فِیهِ مَکْرُوهُهَا وَأَلَمُهَا وَثِقْلُهَا وَغَمُّهَا حَتَّی دَفَعَتْهَا عَنْکَ یَدُ الْقُدْرَةِ وَأُخْرِجْتَ إِلَی الأَرْضِ فَرَضِیَتْ أَنْ تَشْبَعَ وَتَجُوعَ هِیَ وَتَکْسُوَکَ وَتَعْرَی وَتُرْوِیَکَ وَتَظْمَأَ وَتُظِلَّکَ وَتَضْحَی وَتُنَعِّمَکَ بِبُؤسِهَا وَتُلَذِّذَکَ بِالنَّوْمِ بِأَرَقِهَا وَکَانَ بَطْنُهَا لَکَ وِعَاءً وَحُجْرُهَا لَکَ حِوَاءً وَثَدْیُهَا لَکَ سِقَاءً وَنَفْسُهَا لَکَ وِقَاءً تُبَاشِرُ حَرَّ الدُّنْیَا وَبَرْدَهَا لَکَ وَدُونَک»؛ مستدرک الوسایل، ج11، ص160، باب 3.]

در این روایت شریف، امام سجاد (علیه السلام) به صورت ضمنی بسیاری از نقش های مادرانه بیان فرموده است.