قرآن کتاب هدایت، زندگی، شفاء، نور و سعادت دنیا و آخرت است. خداوند قرآن را برای بشر تا قیامت نازل کرد و هیچ کتابی را جایگزین آن هم قرار نداده است. این کتاب و سخنان اللهی در بین مسلمین مهجور مانده است. از ابتدایی ترین سطح مهجوریت گرفته تا عمیق ترین سطح آن یعنی عمل نکردن به دستورات سعادت بخش آن، همه و همه مستلزم تفکر و تدبر در قرآن است. آیات قرآن مجید و احادیث صحیح به دقت و تدبر در معانی قرآن تشویق فراوان کرده، و عدم تدبر به شدت مورد ملامت و توبیخ قرار گرفته است. تدبر در قرآن کریم از جمله آداب معنوی قرآن کریم است. و تا کسی نسبت به قرآن کریم رعایت مجموع آداب را ننماید از فیض آن بهره مند نشود. در سوره محمد (صل الله علیه و آله) آیه 24 می فرماید: «أَفلا یتدبَّرونَ القرآن أَم علی قلوبٍ أَقفالها» آیا به آیات قرآن کریم نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟».این آیه و بیش از 50 آیه دیگر که امر به تدبر، تعقل و تفکر در آیات قرآن دارد همگی حکایت از آن دارد که تدبر در قرآن را امری روزمرّه و جز برنامه های روزانه خود در هنگام تلاوت قرآن قرار دهیم. دقت در معنا و تعریف تدبر ما را به این رهنمون می سازد که برای یافتن باطن های متعدد آیات باید به تدبر روی بیاوریم. این واژه دارای معانی فراوانی است که به ارتباطی خاص دارند: «تدبر» ازر ماده«دُبُر» به معنی پشت و پشت‌ سر اشیاءپایان و آخر و زاویه آمده است. (2) نگریستن به عاقبت و آخر آن کار و تأمل و فکر نمودن در آن، همچنین به معنای چاره‌جویی، تنظیم، اداره کردن و وضع مقدمات هم آمده است. (3)1. قرآن مجید برای نزول خود اهدافی را ذکر کرده است. بخشی ناظر به بعد بینش و فکر انسان و بخشی دیگر به گرایش‌های انسان و بخشی هم رفتار انسان را مد نظر قرار داده است. در قرآن و روایات بسیار به تدبر در قرآن ترغیب گردیده و افرادی که تدبر نمی نمایند مورد مذمت قرار گرفته اند. در ادامه برخی از اهداف تدبر در قرآن:
2. به واسطه تدبر در قرآن به کلید درک و فهم عمیق آن می رسیم؛
3. کناره‌گیری از فهم قرآن و عدم تدبر در آن موجب بی‌ایمانی و دور شدن از منبع وحی الهی است؛
4. با تدبر در قرآن زوایای پنهان و باطن آیات و کلمات برای ما روشن می شود.
5. با تدبر در قرآن می توانیم دستورات عملی و کاربردی زندگی را که در آن بیان شده، کشف نموده و به آن عمل کنیم.
6. با تدبر است که می توانیم سبک زندگی خود را با قرآن تنظیم کنیم.
7. با تدبر است که می شود به عمق ژرف قرآن پی برد.چ
8. تلاوت بدون تدبر کمترین ثواب و پاداش را دارد در حالی که خواندن قرآن با تدبر بیشتر پاداش را به دنبال خواهد داشت.
9. نجات انسان از غفلت، «تنزیل العزیز الرحیم لتنذر قوما ما انذر آباؤهم فهم غافلون«؛ قرآن فرستاده خدای شکست ناپذیر و مهربان است تا کسانی را که پدرانشان بیم داده نشده‌اند بیم دهی، زیرا ایشان غافل‌اند». سوره یس آیه 6.
10. با تدبر در قرآن درک می کنیم که انسان برای رسیدن به کمال واقعی خود، باید در چندراهی‌ها، راه صحیح را برگزیند و برای گزینش، باید به راه‌های گوناگون و سود و زیان هر یک توجه داشته باشد، ولی گاهی انسان در اثر سرکشی غرایز، به گونه‌ای می‌شود که تا حد حیوان تنزل می‌کند و از توجه به راه‌های گوناگون غافل می‌شود. این غفلت ریشه بسیاری از گمراهی‌ها و انحرافات است که با کمک تدبر در قرآن می توانیم با این غفلت ها مقابله کنیم.
11. بهترین توجهات به خدا در سایه تدبر و تفکر در آیات اللهی امکان پذیر است.
12. انسان در اثر اُنس با دنیا، لذائذ، وسوسه های شیطان و هواهای نفسانی، نعمت ها و الطاف خداوند مهربان و سایر حقایق و اهداف خلقت خود را فراموش می کند برای مقابله با این فراموشی و بازگشت به فطرت پاک وخدانهاد درون خود، باید به تدبر در آیات مربوطه متوسل شویم. آیاتی مانند 14 سوره مائده،126 طه، 3 سوره فاطر و …
13. برخی از انسان‌ها گاه در اثر فراموشی خدا، خود را نیز فراموش می‌کنند و دچار از خود بیگانگی می‌شوند «نسوا الله فانساهم انفسهم(4)؛خدا را فراموش کردند، خداوند هم آنان را نسبت به خودشان دچار فراموشی ساخت». با کمک تدبر در آین آیه و آیات مشابه آن است که می توان به این حقایق رسید.
14. یکی از اهداف بزرگ تدبر در قرآن، پی بردن به مسیر هدایت و صراط مستقیم در شناخت خداوند متعال و مسیر تعالی و کمال انسان است. قرآن مجید می‌فرماید: «ونزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء(5)؛ ما قرآن را فرو فرستادیم تا همه شناخت‌های صحیح و لازم برای هدایت انسان به کمال واقعی اش را در اختیار او قرار دهیم.» اصلا دلیل آمدن پیامبران همین بوده است که بشر از دست یابی به همه شناخت‌های لازم و صحیح، که برای سعادت وی ضروری می‌باشد، ناتوان است.
15. انسان برای پیمودن مسیر صحیح کمال نیازمند آن است که راه درست و صحیحی را، که به کمال واقعی او منتهی می‌شود، به او نشان دهند و بر صحیح بودن آن راه، دلیل روشن و قطعی نیز داشته باشد تا عقلش سیراب گردد، به پیمودن مسیر او را فرمان دهند و در طول راه دچار تردید و توقف یا عقب گرد نشود و در برابر شهوات و وساوس شیطانی از حیث عقلی نلغزد. با کمک تدبر در آیه 158 سوره بقره و آیه 174 سوره نساء و … است که می توان استدلال ها و براهین محکم برای اقناع عقول انسان به دست آورد.
16. با کمک تدبر در قرآن می توان به بهترین شکل، تبیین حق از باطل را فهمید؛ با شناختن حق و باطل می توان اهل حق و اهل باطل را هم شناخت تا در مواردی که حق و باطل به هم آمیخته شده اند و شرایط فتنه به وجود آمد ما در انتخاب حق اشتباه نکنیم و گمراه نشویم.
و ده ها فایده و هدف بسیار مهم در تدبر در قرآن نهفته است. به همین تعداد بسنده می کنیم تا پاسخ به درازا کشیده نشود.
در این زمینه به کتب علوم قرآن مراجعه فرمایید؛ مانند : شناخت قرآن، کمالى دزفولى روش برداشت از قرآن، محمد حسین بهشتى سلسله مباحث قرآن شناسى، الیاس کلانترى آشنایى با قرآن، شهید مطهرى
پاورقی:
(1) التحقیق، 3/ 173؛ لسان‌العرب/ 268؛ صحاح، 2/ 653.
(2) العین، 8/ 33؛ الصالح،2/ 653.
(3) سوره حشر آیه 19.
(4) سوره نحل آیه 89.