با سلام به شما پرسشگر گرامی؛
  بدگمانی و سوء ظن در اسلام
در مورد سوء ظن و بدگمانی باید گفت که آثار فردی و اجتماعی و معنوی زیانباری به دنبال دارد و به همین دلیل در دین مقدس اسلام، به آن توجه ویژه ای شده و اهل ایمان را سخت از آن برحذر داشته اند.
بدگمانی به دیگران سرچشمه گناهان بزرگی چون تجسّس از کار و حال دیگران، غیبت، تهمت، حسادت و کینه توزی نسبت به دوستان و اهل ایمان می گردد و لذا خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید. به راستی که برخی از گمان ها، گناه می باشد و نیز تجسس و غیبت نکنید، آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟» (حجرات، آیه 12)
البته در ابتدا ممکن است سوء ظن و بدبینی بی اختیار حاصل شود و اگر در این مرحله باقی بماند و به مرحله عمل کشیده نشود حرمتی ندارد و زیان آن محدود می باشد، ولی اگر به آن ترتیب اثر داده شود، گناه و حرام می باشد و ترتیب اثر دادن به آن در دو مرحله می باشد:
1ـ مرحله قلبی: یعنی در درون خود این گمان بدش را تصدیق کند و آن را در درون انکار و نفی ننماید و احتمال اشتباه ندهد. علمای اخلاق این مرحله را غیبت قلبی می نامند و آن را حرام دانسته اند.
پیامبر اکرم(ص) در این باره فرموده است: به هر کس بدگمان شوی، آن را تصدیق و باور مکن (نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 165)
2ـ مرحله عملی: یعنی بیان این گمان بد برای دیگران و یا اتهام وارد نمودن به کسی به صرف این احتمال و غیبت کردن از او بر این اساس. در روایتی از پیامبر بزرگوار اسلام(ص) می خوانیم: خداوند، خون و مال و آبروی مسلمان را محترم شمرده و بدگمانی به او را حرام نموده است (نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 168)
زیان ها و آثار بدبدگمانی
1ـ گوشه گیر شدن شخص بدگمان، در روایتی از علی(ع) می خوانیم: کسی که به مردم گمان خوبی ندارد و نسبت به آنان خوش گمان نمی باشد، از تمام مردم وحشت می کند (نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 172)
2ـ بدگمانی باعث گسستن رشته الفت و دوستی میان مردم می شود و تفرقه و جدایی را بین مردم حاکم می سازد. از امام علی(ع) روایت شده است: بر هر که بدگمانی چیره شود، صلح و صفا میان او و دوستانش از میان می رود (نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 173)
3ـ از نظر معنوی نیز بدگمانی، عبادت را تباه می سازد و اثر آن را از بین می برد.
باز در این مورد امام علی(ع) می فرماید: از بدگمانی بپرهیز. چون اثر عبادت را از بین می برد و گناه انسان را بزرگ می کند. ایمان با بدگمانی جمع نمی شود. گمان بد نسبت به انسان نیکوکار، بدترین گناه و زشت ترین ظلم است (نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت الله مهدوی کنی، ص 173)
براى جلوگیری از بدگمانی نسبت به دیگران باید به این نکات توجه داشت
ممکن است گفته شود که گمان خوب یا بد یا به اصطلاح مثبت‌نگری یا منفی‌نگری امری اختیاری نیست بنابراین چگونه می‌توان از آن جلوگیری کرد؟ در همین راستا توصیه هایی از سوی علمای اخلاق بیان گردیده که به اختصار عبارتند از:
1. چنان‌که اشاره شد منظور از نهی از سوء‌ظن، نهی از ترتیب اثردادن به آن است یعنی هرگاه گمان بدی نسبت به شخصی مسلمان در ذهن پیدا شد در عمل نباید کوچکترین اعتنایی به آن کرد، یعنی نحوه تعامل خود را تغییر ندهیم. بنابراین آنچه گناه است ترتیب اثر دادن به گمان بد می‌باشد.سعی کنید تا حد امکان حواس خود را از افکار منفی پرت کنید و از ادامه دادن به آن افکار, جلوگیری نمایید.
2. بدبینی و تهمت در قدم اول خود ما را مورد آزار و اذیت قرار می دهد. از این رو بهتر است به خود رحمی کنیم و با خود مهربانانه تر برخورد کنیم. افکار و ذهن خود را از افکار صحیح پر کنیم.
3. این نگرش های ناکارآمد دوستان انسان را از دور آدمی دور می کنند. زیرا اگر چه این افکار در ذهن ما هستند، منتهی در رفتار ما اثر می گذارند و این امر را دوستانمان متوجه می شوند. فرمایش حضرت علی – علیه السلام- اشاره به این نکته است: …«مبادا بدبینى بر تو چیره شود تا میان تو و هیچ دوستى راه آشتى نگذارد…».(تحف العقول/ترجمه جعفرى / ص 76).
4. به افرادی که نسبت به آنها نگرش واقع بینانه ندارید، احترام بیشتر کنید و آنها را مورد لطف و اکرام خود قرار دهید. این کار باعث می شود نگرش شما نسبت به آنها تغییر کند. در ضمن دعا کردن برای آنها نیز مفید است. چرا که این عمل اگر در آن وسوسه های شیطانی باشد آن را از شما دور و مهر و محبت آنها را در دل شما می فزاید.
5. توجه به امور انسانی مانند: محبت و لطف به دیگران نیز عامل آزاد شدن از این نگرش ها است. محبت به همه را در ذهن خود پرورش دهید.
6. مشغول شدن به این امور شما را از رشد و شکوفایی دور می کند. توجه به این امور گاهی باعث می شود شما خود را پاک ببینید و دیگران را آلوده. این نیز باعث می شود دست به حرکت نزنید، چرا که از همه پاکتر هستید. این مشغولیت های فکری شما را از مشغول شدن به خود دور می کند.
7. این برداشته های بدون هیچ پیش زمینه ای و یا با پیش زمینه ای ذهنی خودتان می تواند تنها عاملی شود تا ایمان در شما شکل نگیرد. امام صادق – علیه السلام- فرمودند: «هرگاه مؤمن به برادر خود تهمت زند ایمان در قلب او آب می شود هم چنان که نمک در آب حل می شود». (میزان الحکمه/ج 2/ ص 117).
8. پرهیز از همنشینی با افراد ناپاک و ناسالم و نامتعادل، زیرا انسان بر اثر همنشینی با آنها از ویژگی‌های اخلاقی ایشان تأثیر می پذیرد و کم‌کم به افراد خوبی که با او همرنگ و هم‌عقیده نیستند بدبین می‌شود.
9. کنترل مجاری ادراکات، چرا که قرآن کریم تمام مجاری فهم انسان را مسؤول دانسته و می‌فرماید: و لاتقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا (إسراء/۳۶) قطعاً‌ چشم و گوش و دل همگی مسؤولند. اگر کنکاشی در علل پیدایش سوءظن داشته باشیم می‌بینیم که ادراکات حسی و بالاخص دیدنی‌ها و شنیدنی‌های ما در شکل دادن افکار و تخیلات ما سهم بسزایی دارند در نتیجه یکی از بهترین راههای تدبیر خواست‌ها و تسلط بیشتر بر خود و پیروزی بر خواهش نفسانی و وسواس شیطانی در مورد متهم کردن دیگران؛ مهار ادراکات و بیش از همه مهار چشم و گوش است مانند پرهیز از گوش دادن به سخنان پنهانی دیگران و پاسداشت حریم خصوصی آنها.
10. توجه به آثار بد منفی نگری و سوء ظن و دقت در آیات و روایاتی که سوء ظن را تقبیح کرده و به حسن ظن تشویق نموده‌اند.
11. باید راه هایی را که ممکن است با آن عمل و یا رفتار فردی را که به او بدگمان شده ایم، توجیه کنیم، بررسی نماییم و تا ممکن است عمل او را به نحوی توجیه کنیم و برای آن وجه درستی بسازیم.
12. توجه داشته باشیم که خود ما بدگمانی دیگران را در مورد خود نمی پسندیم، پس برای دیگران نیز نپسنیدم.
13. به رفتارهای خوب و جنبه های مثبت فردی که به او بدگمان گشته ایم توجه کنیم و تنها به اموری که موجب بدگمانی ما شده اکتفا نکنیم.
14. به دعا و توسل به ائمه(ع) از خداوند بخواهیم دلِ ما را از آلودگی ها و بدبینی ها پاک کند تا به دیگران محبت بورزیم.
15. به حدی به ضعف و نقایص خود بپردازیم تا فرصتی برای پرداختن به عیوب دیگران نیابیم. موفق باشید.
پیروز و سربلند باشید.