قوی ترین طلسمات+قویترین دعا و طلسم+قوی ترین کتاب طلسم و دعانویسی مطالب مذهبی+طلسم سیاهی و طلاق+طلسم احضار محبت معشوق+دانلود کتاب طلسم محبت و طلاق قوی
۱۳۹۳/۰۲/۱۱
–
۲۹۱ بازدید
اقبال لاهوری که بود ؟ تفکراتش چه بود ؟
محمد اقبال لاهوری متولد 22 فوریه 1873 میلادی (به روایاتی 1875، 1894 میلادی) مصادف با سوم اسفند در شهر سیالکوت از ایالت پنجاب هند و متوفی به اول اردیبهشت 1317 هـ.ش (20 صفر 1357، 21 آوریل 1938 میلادی)، تحصیلات خود را ابتدا، به رسم معمول زمان، با آموختن قرآن کریم در مکتبخانه شروع کرد. پس از اتمام دورة مکتبخانه وارد کالج آسیایی اسکاچ شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در آنجا گذرانید. در همین ایام سرودن شعر را آغاز کرد. بعد از پایان این دوره، در رشتة فلسفه در دانشگاه لاهور ثبت نام کرد و از محضر سر تامس آرنولد بهره برد. دورة فوق لیسانس این رشته را با احراز رتبة اول در دانشگاه پنجاب به پایان رساند، موفق به دریافت یک قطعه مدال علمی گردید، و در رشته های تاریخ، فلسفه، و علوم به استادی برگزیده شد. در همین حال، فراگیری زبان فارسی و عربی را نیز وجهة همت خویش قرار داد. اقبال، که در عرصة شعر و ادب در شبه قاره از نوادر به شمار می رود، سروده های خود را در خدمت بیداری و آگاهی توده ها و دمیدن روح آزادی در ملل اسلامی و بیدار ساختن آنان از خواب گران قرار داد. نالة یتیم اولین اثر وی بود که آن را در سال 1899 میلادی در جلسة سالیانه انجمن حمایت الاسلام در لاهور خواند. سال بعد در همین انجمن منظومة دیگری را با عنوان خطاب یتیم به هلال عید فطر قرائت کرد که باعث شهرت وی شد. علاوه بر این در 1901 میلادی نخستین کتاب خود را در زمینة اقتصاد به زبان اردو تالیف کرد. سپس به توصیة سر تامس آرنولد برای ادامة تحصیلات عازم اروپا شد، و سه سال در آنجا به مطالعه و تحصیل پرداخت. در دانشگاه کمبریج در رشتة فلسفه پذیرفته شد و در آنجا با پروفسور مک تیگارت، ازطرفداران سرشناس هگل ، پروفسور ادوارد براون و پروفسور رینولد نیکلسون، از مسترشقان به نام، آشنا شد.پس از اخذ درجة فلسفة اخلاق از کمبریج وارد دانشگاه مونیخ در آلمان شد و رسالة دکترای خود را با عنوان «سیر فلسفه در ایران» تدوین نمود، و مدتی نیز به جای پروفسور آرنولد در دانشگاه لندن به تدریس زبان و ادبیات عرب پرداخت. اقبال از میان متفکران غرب به آثار لاک، کانت، هگل، گوته، تولستوی، و از شرقیان به اشعار مولوی دلبستگی خاصی داشت. در ایام تحصیل در اروپا تحولات عمده أی در وی پدیدار شد؛ قبل از هر چیز، علاقه مندی بیش از حدش به زبان و ادبیات فارسی بود به گونه أی که بعدها زبان فارسی را برای بیان آراء و افکار خود برگزید. دیوان شعر وی به طور عمده به این زبان تدوین گشته است. پس از آن، اقبال به تدریج از یک شاعر وطنی به شاعری اسلامی ـ جهانی تحول یافت، تا جایی که به اعتقاد بسیاری از متفکران وی یکی از نخستین منادیان اتحاد بین کشورهای اسلامی به شمار می رود. درخصوص آگاهی از روند تحولات فکری وی مطالعة کتاب بانگ درآ مفید تواند بود. در اوت 1908 میلادی به وطن بازگشت و ریاست بخش فلسفة دانشکدة دولتی لاهور را عهده دار شد و در عین حال به امر وکالت نیز می پرداخت.
وی با توجه به آشنایی عمیقی که از مفاسد جوامع غربی پیدا کرده بود به انتقاد شدید از شرقیان فرنگ رفته أی می پرداخت که خود را در برابر غرب باخته، دچار از خودبیگانگی گشته، « خویشتن خویش» را فراموش کرده، دچار« بی خودی» شده، شیفته و مجذوب جلوه های ظاهر تمدن غرب گردیده اند، بی انکه در تبعات و عوارض آن اندیشه نمایند. اقبال در سالهای نخست بازگشت به هند، اسرار خودی و رموز بی خودی را منتشر کرد. این منظومه ها را به دست رینولد نیکلسون، استاد فلسفة وی، رسید. نیکلسون که از قبل استعداد وی را می شناخت با دقت به بررسی و مطالعة آنها پرداخت و سپس به ترجمة این منظومه به زبان انگلیسی اقدام نمود. بدین ترتیب اقبال پیش از آنکه درهندوستان شناخته شود، در انگلستان به شهرت و اعتبار رسید.
اقبال در 1926 میلادی به عضویت مجلس قانونگذاری پنجاب انتخاب شد. منازعات و کشمکشهای متعدد میان مسلمانان و هندوها و عشق به آزادی وی را به شرکت در فعالیتهای سیاسی علاقمند کرد تا اینکه در 1930 میلادی، در جلسه سالیانة حزب مسلم لیگ در احمدآباد، پیشنهاد تشکیل دولت پاکستان را مطرح نمود.
اقبال برخلاف بسیاری از پرورش یافتگان فرهنگ غرب معنویت گرا است و از ابعاد روحی، عرفانی و اشراقی نیرومندی برخوردار است. وی صرفاً مرد اندیشه نبود؛ اهل مبارزه و عمل نیز بود و عملاً با استعمار درگیری و مبارزه داشت.
در ارزیابی شخصیت و اندیشه اقبال لاهوری به دیدگاه شهید مطهری در مورد ایشان اشاره می کنیم که به خوبی اندیشه وی و نقاط مثبت و ضعف آن را مورد بررسی قرار داده اند . شهید مطهری معتقد است: در خارج از جهان عرب، برخى مصلحان که بتوان آنها را «قهرمان» نامید کم و بیش ظهور کردند. اقبال لاهورى را قطعاً یک قهرمان اصلاح در جهان اسلام باید به شمار آورد که اندیشه هاى اصلاحى اش از مرز کشور خودش هم گذشت.
اقبال مزایایى دارد و نواقصى. از جمله مزایاى اقبال این است که فرهنگ غرب را مى شناخته است و با اندیشه هاى فلسفى و اجتماعى غرب آشنایى عمیق داشته تا آنجا که در خود غرب به عنوان مفکّر و یک فیلسوف به شمار آمده است. دیگر اینکه با همه آشنایى و شناسایى فرهنگ غرب، غرب را فاقد یک ایدئولوژى جامع انسانى مى دانسته است، برعکس معتقد بوده است که مسلمانان تنها مردمى هستند که از چنین ایدئولوژى برخوردار و بهره مندند. لذا اقبال در عین دعوت به فراگیرى علوم و فنون غربى، از هرگونه غربگرایى و شیفتگى نسبت به «ایسم» هاى غربى، مسلمانان را برحذر مى داشت. اقبال مى گوید:« مثالیگرى اروپا هرگز به صورت عامل زنده اى در حیات آن درنیامده، و نتیجه آن پیدایش «من» سرگردانى است که در میان دموکراسیهاى ناسازگار با یکدیگر به جستجوى خود مى پردازد که کار منحصر آنهابهره کشى از درویشان به سود توانگران است. سخن مرا باور کنید که اروپاى امروز بزرگترین مانع در راه پیشرفت اخلاق بشریت است. از طرف دیگر، مسلمانان مالک اندیشه ها و کمال مطلوب هاى نهایى مطلق مبتنى بر وحیى مى باشند که چون از درونى ترین ژرفاى زندگى بیان مى شود، به ظاهرى بودن آن رنگ باطنى مى دهند .» ( احیای فکر دینی , ص 204)
مزیت دیگر اقبال این است که در ذهن خود درگیریهایى که محمد عبده گرفتار آنها بوده داشته است، یعنى یافتن راه حلى که مسلمانان بدون آنکه پا روى حکم یا اصلى از اصول اسلام بگذارند مشکلات سیاسى و اقتصادى و اجتماعى زمان خود را حل کنند. از این رو درباره مسائلى از قبیل اجتهاد، اجماع و امثال اینها زیاد مى اندیشیده است. اقبال، اجتهاد را موتور حرکت اسلام مى شمارد. از جمله مزایاى اقبال این است که برخلاف سایر پرورش یافتگان فرهنگ غرب شخصاً معنویت گراست و از بعد روحى عرفانى و اشراقى نیرومندى برخوردار است. از این رو براى عبادت و ذکر و فکر و مراقبه و محاسبةالنفس و بالاخره سیر و سلوک و معنویت و آنچه امروز آن را درونگرایى مى خوانند و احیاناً تخطئه مى نمایند، ارزش فراوان قائل است و از جمله مسائلى که در احیاى فکر دینى طرح مى کند این مسائل است. اقبال احیاى فکر دینى را بدون احیاى معنویت اسلامى بى فایده مى شمارد. مزیت دیگر او این است که تنها مرد اندیشه نبوده، مرد عمل و مبارزه هم بوده است، عملًا با استعمار درگیرى داشته است. اقبال یکى از پایه گذاران و مؤسسان کشور اسلامى پاکستان است.
مزیت دیگر اقبال قدرت شاعرى اوست، قدرتى که در خدمت اهداف اسلامى او قرار گرفته است. اقبال از نوع شاعرانى است که کواکبى آنها را ستود از قبیل کمیت اسدى و حسّان بن ثابت انصارى و دعبل بن على خُزاعى. سرودهاى انقلابى اقبال که به زبان اردو بوده، به عربى و فارسى ترجمه شده و همچنان اثر حماسه آفرین و هیجان آور خود را حفظ کرده است. اقبال با آنکه به طور رسمى مذهب تسنن دارد، به اهل بیت پیغمبر علاقه وارادتى خاص دارد و به زبان فارسى اشعارى انقلابى و آموزنده در مدح آنها سروده که گمان نمى رود در میان همه شاعران شیعى مذهب فارسى زبان بتوان نظیرى برایش پیدا کرد. به هرحال شعر براى اقبال هدف نبوده، وسیله بوده است، وسیله بیدارى و آگاهى امت مسلمان. اقبال فلسفه اى دارد که آن را «فلسفه خودى» مى نامد. او معتقد است که شرق اسلامى هویّت واقعى خود را که هویّت اسلامى است از دست داده و باید آن را باز یابد. اقبال معتقد است همان طور که فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و یا گم کردن شخصیت مى شود، از خود فاصله مى گیرد و با خود بیگانه مى گردد، غیر خود را به جاى خود مى گیرد و به قول مولانا- که اقبال سخت مرید و شیفته او و تحت تأثیر جاذبه قوى اوست- در زمین دیگران خانه مى سازد و به جاى آنکه کار خود کند کار بیگانه مى کند، جامعه نیز چنین است. جامعه مانند فرد، روح و شخصیت دارد، مانند فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و از دست دادن هویت مى گردد، ایمان به خود را و حس احترام به ذات و کرامت ذات را از دست مى دهد و یکسره سقوط مى کند. هر جامعه اى که ایمان به خویشتن و احترام به کیان ذات و کرامت ذات خویشتن را از دست بدهد محکوم به سقوط است. اقبال معتقد است که جامعه اسلامى در حال حاضر در برخورد با تمدن و فرهنگ غربى دچار بیمارى تزلزل شخصیت و از دست دادن هویت شده است. «خود» این جامعه و «خویشتن» اصیل این جامعه و رکن رکین شخصیت این روح جمعى، اسلام و فرهنگ اسلامى است. نخستین کار لازمى که مصلحان باید انجام دهند بازگرداندن ایمان و اعتقاد این جامعه به «خود» واقعى او یعنى فرهنگ و معنویت اسلامى است، و این است «فلسفه خودى». اقبال در اشعار و مقالات و سخنرانیها و کنفرانسهاى خود همواره کوشش دارد مجدها، عظمتها، فرهنگها، لیاقتها، شایستگیهاى این امت را به یاد او آورد و بار دیگر او را به خودش مؤمن سازد. اینکه اقبال، قهرمانان اسلامى را از لابلاى تاریخ بیرون مى کشد و جلو چشم مسلمانان قرار مى دهد به همین منظور است. از این رو اقبال حق عظیمى بر جامعه اسلامى دارد. اقبال اندکى مانند سید جمال، و نه در حد او، شعاع اندیشه و فعالیتهاى اصلاحى اش از مرزهاى کشور خودش گذشته و کم و بیش در همه جهان اسلام اثر گذاشته است.
نقصى که در کار اقبال است عمده در دو چیز است: یکى اینکه با فرهنگ اسلامى عمیقاً آشنا نیست. با اینکه به مفهوم غربى واقعاً یک فیلسوف است، از فلسفه اسلامى چیز درستى نمى داند. اظهار نظرهاى اقبال درباره براهین فلسفى اثبات واجب و درباره علم قبل الایجاد که از مسائل مهم الهیات است و همچنین فلسفه او در باره ختم نبوت- که به جاى آنکه ختم نبوت را اثبات کند، به ختم دیانت منتهى مى شود که خلاف منظور و مدّعاى خود اقبال است- دلیل ناآگاهى اقبال از فلسفه اسلامى است، همچنان که در زمینه سایر علوم و معارف اسلامى نیز مطالعاتش سطحى است. اقبال با آنکه سخت شیفته عرفان است و روحش روح هندى و اشراقى است و بعلاوه سخت مرید مولاناست، عرفان اسلامى را در سطح بالا نمى شناسد و با اندیشه هاى غامض عرفان بیگانه است.
نقص دیگر کار اقبال این است که برخلاف سید جمال به کشورهاى اسلامى مسافرت نکرده و از نزدیک شاهد اوضاع جریانها و حرکتها و نهضتها نبوده است و از این رو در ارزیابیهاى خود در باره برخى شخصیتهاى جهان اسلام و برخى حرکتهاى استعمارى در جهان اسلام دچار اشتباهات فاحش شده است. اقبال در کتاب احیاى فکر دینى در اسلام نهضت وهابیگرى را در حجاز و جنبش بهائیت را در ایران و قیام آتاتورک را در ترکیه، اصلاحى و اسلامى پنداشته، همچنان که در اشعار خود برخى دیکتاتورهاى چکمه پوش کشورهاى اسلامى را ستوده است. این خطاها بر اقبال مسلمان مصلح مخلص نابخشودنى است. در عثمانى (ترکیه فعلى) نیز کم و بیش مدعیان اصلاح پدید آمده اند. اقبال در احیاى فکر دینى مکرر نظریات مردى به نام ضیاء شاعر را نقل مى کند، ولى نظریات او آنچنان افراطى است که خود اقبال هم با همه وسعت مشرب، زیر بار همه آنها نمى رود. ( مطهری ، مرتضی , نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر , تهران : صدرا , 1374, ص 48-53)
برای آشنایی بیشتر با افکار و اندیشه های اقبلال لاهوری به منابع زیر مراجعه شود:
احیای فکر دینی در اسلام، محمد اقبال لاهوری ، ترجمه احمد آرام، تهران، کانون نشر و پژوهش اسلامی.
ستاره شرق ، محمدتقی احمدپور قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
وی با توجه به آشنایی عمیقی که از مفاسد جوامع غربی پیدا کرده بود به انتقاد شدید از شرقیان فرنگ رفته أی می پرداخت که خود را در برابر غرب باخته، دچار از خودبیگانگی گشته، « خویشتن خویش» را فراموش کرده، دچار« بی خودی» شده، شیفته و مجذوب جلوه های ظاهر تمدن غرب گردیده اند، بی انکه در تبعات و عوارض آن اندیشه نمایند. اقبال در سالهای نخست بازگشت به هند، اسرار خودی و رموز بی خودی را منتشر کرد. این منظومه ها را به دست رینولد نیکلسون، استاد فلسفة وی، رسید. نیکلسون که از قبل استعداد وی را می شناخت با دقت به بررسی و مطالعة آنها پرداخت و سپس به ترجمة این منظومه به زبان انگلیسی اقدام نمود. بدین ترتیب اقبال پیش از آنکه درهندوستان شناخته شود، در انگلستان به شهرت و اعتبار رسید.
اقبال در 1926 میلادی به عضویت مجلس قانونگذاری پنجاب انتخاب شد. منازعات و کشمکشهای متعدد میان مسلمانان و هندوها و عشق به آزادی وی را به شرکت در فعالیتهای سیاسی علاقمند کرد تا اینکه در 1930 میلادی، در جلسه سالیانة حزب مسلم لیگ در احمدآباد، پیشنهاد تشکیل دولت پاکستان را مطرح نمود.
اقبال برخلاف بسیاری از پرورش یافتگان فرهنگ غرب معنویت گرا است و از ابعاد روحی، عرفانی و اشراقی نیرومندی برخوردار است. وی صرفاً مرد اندیشه نبود؛ اهل مبارزه و عمل نیز بود و عملاً با استعمار درگیری و مبارزه داشت.
در ارزیابی شخصیت و اندیشه اقبال لاهوری به دیدگاه شهید مطهری در مورد ایشان اشاره می کنیم که به خوبی اندیشه وی و نقاط مثبت و ضعف آن را مورد بررسی قرار داده اند . شهید مطهری معتقد است: در خارج از جهان عرب، برخى مصلحان که بتوان آنها را «قهرمان» نامید کم و بیش ظهور کردند. اقبال لاهورى را قطعاً یک قهرمان اصلاح در جهان اسلام باید به شمار آورد که اندیشه هاى اصلاحى اش از مرز کشور خودش هم گذشت.
اقبال مزایایى دارد و نواقصى. از جمله مزایاى اقبال این است که فرهنگ غرب را مى شناخته است و با اندیشه هاى فلسفى و اجتماعى غرب آشنایى عمیق داشته تا آنجا که در خود غرب به عنوان مفکّر و یک فیلسوف به شمار آمده است. دیگر اینکه با همه آشنایى و شناسایى فرهنگ غرب، غرب را فاقد یک ایدئولوژى جامع انسانى مى دانسته است، برعکس معتقد بوده است که مسلمانان تنها مردمى هستند که از چنین ایدئولوژى برخوردار و بهره مندند. لذا اقبال در عین دعوت به فراگیرى علوم و فنون غربى، از هرگونه غربگرایى و شیفتگى نسبت به «ایسم» هاى غربى، مسلمانان را برحذر مى داشت. اقبال مى گوید:« مثالیگرى اروپا هرگز به صورت عامل زنده اى در حیات آن درنیامده، و نتیجه آن پیدایش «من» سرگردانى است که در میان دموکراسیهاى ناسازگار با یکدیگر به جستجوى خود مى پردازد که کار منحصر آنهابهره کشى از درویشان به سود توانگران است. سخن مرا باور کنید که اروپاى امروز بزرگترین مانع در راه پیشرفت اخلاق بشریت است. از طرف دیگر، مسلمانان مالک اندیشه ها و کمال مطلوب هاى نهایى مطلق مبتنى بر وحیى مى باشند که چون از درونى ترین ژرفاى زندگى بیان مى شود، به ظاهرى بودن آن رنگ باطنى مى دهند .» ( احیای فکر دینی , ص 204)
مزیت دیگر اقبال این است که در ذهن خود درگیریهایى که محمد عبده گرفتار آنها بوده داشته است، یعنى یافتن راه حلى که مسلمانان بدون آنکه پا روى حکم یا اصلى از اصول اسلام بگذارند مشکلات سیاسى و اقتصادى و اجتماعى زمان خود را حل کنند. از این رو درباره مسائلى از قبیل اجتهاد، اجماع و امثال اینها زیاد مى اندیشیده است. اقبال، اجتهاد را موتور حرکت اسلام مى شمارد. از جمله مزایاى اقبال این است که برخلاف سایر پرورش یافتگان فرهنگ غرب شخصاً معنویت گراست و از بعد روحى عرفانى و اشراقى نیرومندى برخوردار است. از این رو براى عبادت و ذکر و فکر و مراقبه و محاسبةالنفس و بالاخره سیر و سلوک و معنویت و آنچه امروز آن را درونگرایى مى خوانند و احیاناً تخطئه مى نمایند، ارزش فراوان قائل است و از جمله مسائلى که در احیاى فکر دینى طرح مى کند این مسائل است. اقبال احیاى فکر دینى را بدون احیاى معنویت اسلامى بى فایده مى شمارد. مزیت دیگر او این است که تنها مرد اندیشه نبوده، مرد عمل و مبارزه هم بوده است، عملًا با استعمار درگیرى داشته است. اقبال یکى از پایه گذاران و مؤسسان کشور اسلامى پاکستان است.
مزیت دیگر اقبال قدرت شاعرى اوست، قدرتى که در خدمت اهداف اسلامى او قرار گرفته است. اقبال از نوع شاعرانى است که کواکبى آنها را ستود از قبیل کمیت اسدى و حسّان بن ثابت انصارى و دعبل بن على خُزاعى. سرودهاى انقلابى اقبال که به زبان اردو بوده، به عربى و فارسى ترجمه شده و همچنان اثر حماسه آفرین و هیجان آور خود را حفظ کرده است. اقبال با آنکه به طور رسمى مذهب تسنن دارد، به اهل بیت پیغمبر علاقه وارادتى خاص دارد و به زبان فارسى اشعارى انقلابى و آموزنده در مدح آنها سروده که گمان نمى رود در میان همه شاعران شیعى مذهب فارسى زبان بتوان نظیرى برایش پیدا کرد. به هرحال شعر براى اقبال هدف نبوده، وسیله بوده است، وسیله بیدارى و آگاهى امت مسلمان. اقبال فلسفه اى دارد که آن را «فلسفه خودى» مى نامد. او معتقد است که شرق اسلامى هویّت واقعى خود را که هویّت اسلامى است از دست داده و باید آن را باز یابد. اقبال معتقد است همان طور که فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و یا گم کردن شخصیت مى شود، از خود فاصله مى گیرد و با خود بیگانه مى گردد، غیر خود را به جاى خود مى گیرد و به قول مولانا- که اقبال سخت مرید و شیفته او و تحت تأثیر جاذبه قوى اوست- در زمین دیگران خانه مى سازد و به جاى آنکه کار خود کند کار بیگانه مى کند، جامعه نیز چنین است. جامعه مانند فرد، روح و شخصیت دارد، مانند فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و از دست دادن هویت مى گردد، ایمان به خود را و حس احترام به ذات و کرامت ذات را از دست مى دهد و یکسره سقوط مى کند. هر جامعه اى که ایمان به خویشتن و احترام به کیان ذات و کرامت ذات خویشتن را از دست بدهد محکوم به سقوط است. اقبال معتقد است که جامعه اسلامى در حال حاضر در برخورد با تمدن و فرهنگ غربى دچار بیمارى تزلزل شخصیت و از دست دادن هویت شده است. «خود» این جامعه و «خویشتن» اصیل این جامعه و رکن رکین شخصیت این روح جمعى، اسلام و فرهنگ اسلامى است. نخستین کار لازمى که مصلحان باید انجام دهند بازگرداندن ایمان و اعتقاد این جامعه به «خود» واقعى او یعنى فرهنگ و معنویت اسلامى است، و این است «فلسفه خودى». اقبال در اشعار و مقالات و سخنرانیها و کنفرانسهاى خود همواره کوشش دارد مجدها، عظمتها، فرهنگها، لیاقتها، شایستگیهاى این امت را به یاد او آورد و بار دیگر او را به خودش مؤمن سازد. اینکه اقبال، قهرمانان اسلامى را از لابلاى تاریخ بیرون مى کشد و جلو چشم مسلمانان قرار مى دهد به همین منظور است. از این رو اقبال حق عظیمى بر جامعه اسلامى دارد. اقبال اندکى مانند سید جمال، و نه در حد او، شعاع اندیشه و فعالیتهاى اصلاحى اش از مرزهاى کشور خودش گذشته و کم و بیش در همه جهان اسلام اثر گذاشته است.
نقصى که در کار اقبال است عمده در دو چیز است: یکى اینکه با فرهنگ اسلامى عمیقاً آشنا نیست. با اینکه به مفهوم غربى واقعاً یک فیلسوف است، از فلسفه اسلامى چیز درستى نمى داند. اظهار نظرهاى اقبال درباره براهین فلسفى اثبات واجب و درباره علم قبل الایجاد که از مسائل مهم الهیات است و همچنین فلسفه او در باره ختم نبوت- که به جاى آنکه ختم نبوت را اثبات کند، به ختم دیانت منتهى مى شود که خلاف منظور و مدّعاى خود اقبال است- دلیل ناآگاهى اقبال از فلسفه اسلامى است، همچنان که در زمینه سایر علوم و معارف اسلامى نیز مطالعاتش سطحى است. اقبال با آنکه سخت شیفته عرفان است و روحش روح هندى و اشراقى است و بعلاوه سخت مرید مولاناست، عرفان اسلامى را در سطح بالا نمى شناسد و با اندیشه هاى غامض عرفان بیگانه است.
نقص دیگر کار اقبال این است که برخلاف سید جمال به کشورهاى اسلامى مسافرت نکرده و از نزدیک شاهد اوضاع جریانها و حرکتها و نهضتها نبوده است و از این رو در ارزیابیهاى خود در باره برخى شخصیتهاى جهان اسلام و برخى حرکتهاى استعمارى در جهان اسلام دچار اشتباهات فاحش شده است. اقبال در کتاب احیاى فکر دینى در اسلام نهضت وهابیگرى را در حجاز و جنبش بهائیت را در ایران و قیام آتاتورک را در ترکیه، اصلاحى و اسلامى پنداشته، همچنان که در اشعار خود برخى دیکتاتورهاى چکمه پوش کشورهاى اسلامى را ستوده است. این خطاها بر اقبال مسلمان مصلح مخلص نابخشودنى است. در عثمانى (ترکیه فعلى) نیز کم و بیش مدعیان اصلاح پدید آمده اند. اقبال در احیاى فکر دینى مکرر نظریات مردى به نام ضیاء شاعر را نقل مى کند، ولى نظریات او آنچنان افراطى است که خود اقبال هم با همه وسعت مشرب، زیر بار همه آنها نمى رود. ( مطهری ، مرتضی , نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر , تهران : صدرا , 1374, ص 48-53)
برای آشنایی بیشتر با افکار و اندیشه های اقبلال لاهوری به منابع زیر مراجعه شود:
احیای فکر دینی در اسلام، محمد اقبال لاهوری ، ترجمه احمد آرام، تهران، کانون نشر و پژوهش اسلامی.
ستاره شرق ، محمدتقی احمدپور قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
