پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباط شما با این مرکز1. بسم در بسم الله در اصل باسم بوده که به دلیل زیادی استعمال همزه اسم حذف شده و به شکل « بسم » در امده است .2. کلمه « اسم « در لغت به معناى لفظى است که بر مسمى دلالت کند، و این کلمه از ماده (سمه) اشتقاق یافته، و سمه به معناى داغ و علامتى است که بر گوسفندان مى زدند، تا مشخص شود کدامیک از کدام شخص است، و ممکن هم هست اشتقاقش از (سمو) به معناى بلندى باشد، مبدأ اشتقاقش هر چه باشد کارى نداریم، فعلا آنچه لغت و عرف از لفظ (اسم) مى فهمد، لفظ دلالت کننده است، و معلوم است که لازمه این معنا این است که غیر مدلول و مسمى باشد.
البته این یک استعمال است، استعمال دیگر اینکه اسم بگوییم و مرادمان از آن ذاتى باشد که وصفى از اوصافش مورد نظر ما است، که در این مورد کلمه (اسم) دیگر از مقوله الفاظ نیست، بلکه از اعیان خارجى است، چون چنین اسمى همان مسماى کلمه (اسم) به معناى قبلى است.
مثلا کلمه عالم که از اسمای خداى تعالى است اسمى است که دلالت مى کند بر آن ذاتى که به این اسم مسمى شده، و آن ذات عبارت است از ذات بلحاظ صفت علمش، و همین کلمه در عین حال اسم است براى ذاتى که از خود آن ذات جز از مسیر صفاتش خبرى نداریم، در مورد اول اسم از مقوله الفاظ بود، که بر معنایى دلالت مى کرد، ولى در مورد دوم، دیگر اسم لفظ نیست، بلکه ذاتى است از ذوات که داراى وصفى است از صفات.
و اما اینکه چرا با این کلمه چنین معامله اى شده، که یکى مانند سایر کلمات از مقوله الفاظ، و جایى دیگر از مقوله اعیان خارجى باشد؟ در پاسخ مى گوئیم علتش این شده که نخست دیده اند لفظ (اسم) وضع شده براى الفاظى که دلالت بر مسمیاتى کند، ولى بعدها برخوردند که اوصاف هر کسى در معرفى او و متمایز کردنش از دیگران کار اسم را مى کند، به طورى که اگر اوصاف کسى طورى در نظر گرفته شود که ذات او را حکایت کند، آن اوصاف درست کار الفاظ را مى کند، چون الفاظ بر ذوات خارجى دلالت مى کند، و چون چنین دیدند، اینگونه اوصاف را هم اسم نامیدند.
نتیجه این نامگذارى این شد که فعلا (اسم) همانطور که در مورد لفظ استعمال مى شود، و به ان لحاظ اصلا امرى لفظى است، همچنین در مورد صفات معرف هر کسى نیز استعمال مى شود، و به این لحاظ از مقوله الفاظ نیست، بلکه از اعیان است.
آن گاه دیدند آن چیزى که دلالت مى کند بر ذات، و از هر چیزى به ذات نزدیکتر است، اسم بمعناى دوم است، (که با تجزیه و تحلیل عقلى اسم شده)، و اگر اسم به معناى اول بر ذات دلالت مى کند، با وساطت اسم بمعناى دوم است، از این رو اسم بمعناى دوم را اسم نامیدند، و اسم به معناى اول را اسم اسم.
البته همه اینها که گفته شد مطالبى است که تحلیل عقلى آن را دست مى دهد، و نمى شود لغت را حمل بر آن کرد، پس هر جا کلمه (اسم) را دیدیم، ناگزیریم حمل بر همان معناى اول کنیم.
ترجمه المیزان، ج 1، ص: 28
2. اضافه کلمه «اسم» به سوى «اللّه» از قبیل اضافه بیانیّه نیست تا منظور از کلمه «اللّه» و «الرّحمن الرّحیم» مجرد الفاظ این کلمات باشد، نه مفهوم آنها؛ زیرا اولاً: این احتمال بعید به نظر می‌رسد. ثانیاً: اگر منظور از «اسم»، مجموع این سه کلمه باشد، آنها که به صورت مجموع نام خدا نیست و اگر یک یک آنها منظور باشد، در این صورت نیز لازم بود در میان آنها «واو عطف» باشد تا آنها را از هم جدا سازد و بدین صورت خوانده شود: «بسم اللّه و الرّحمن و الرّحیم». به همین جهت باید گفت؛ اضافه «اسم» به سوى «اللّه» اضافه معنوى است و منظور از «اللّه» هم مفهوم آن است نه لفظ آن؛ یعنی کلمه «اللّه» در معناى خود به کار رفته است نه این‌که منظور از آن خود لفظ «اللّه» باشد.
بنابراین، باید گفت که کلمه «اسم» در معناى عمومى و جامع خود که می‌تواند به تمام اسما و نام‌هاى الهى مشتمل باشد، به کار رفته است. و با گفتن کلمه «بسم اللّه» مفهوم کلى اسم خدا منظور می‌شود و به مصداق اشاره می‌گردد؛ چون اسم اعظم پروردگار (الله) بزرگ‌ترین مصداق نام‌هاى پروردگار است. و با مفهوم کلى اسم پروردگار بهتر و بیشتر تطبیق می‌کند و با گفتن کلمه «اسم» از تمام اسما و نام هاى دیگر پروردگار پیشتر و بیشتر به ذهن گوینده و شنونده سبقت و مبادرت می‌کند.[1] پس، مقصود از «اسم» در «بسم الله الرّحمن الرّحیم» خود «الله» نیست، بلکه الله مصداق اکمل و اعظم نام‌های الهی است.
اسلام کوئست
[1]. خوئى، سید ابو القاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص 433 و 524، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئى، قم، بى‌تا.