در مورد منشا اصلی قمه‎زنی، اقوال مختلفی وجود دارد؛(1) اما آنچه که بیشتر از همه مستند و قابل اثبات است، این است که تیغ‎زنی و قمه‎زنی رسومی عاریتی‎اند که از جانب ترک‎های آذربایجان به فارس‎ها و اعراب منتقل شده‎اند. (2) نویسنده عراقی الاصل کتاب «تراژدی کربلا» نیز بر این عقیده است که مراسم‎هایی از قبیل قمه‎زنی، قبل از قرن نوزدهم در عراق مرسوم نبوده و به تدریج از اواخر این قرن در آن کشور رواج یافته است. بنابراین مراسم قمه‎زنی و … از خارج عراق به آن کشور وارد شده و ریشه عربی ندارد.(3)

شیخ کاظم دجیلی نیز در تایید این نظر می‎گوید: «عرب‎های عراق تا آغاز قرن بیستم در این گونه مراسم‎ها شرکت نمی‎کردند؛ این اعمال در ابتدا در میان ترک‎های عراق، فِرَق صوفیه و کُردهای غرب ایران مرسوم بود.» (4)

گزارشی از مقامات بریتانیایی درباره مراسم عاشورای 1919 م. در نجف حاکی است که گروهی صد نفره از شیعیان ترک در آن سال به قمه‎زنی پرداخته بودند. (5)

از نظر تاریخی مسلم است که قمه‎زنی در ایران تا پیش از صفویه هیچگونه سابقه‎ای نداشته است و محور تردیدها در آن است که آیا در زمان صفویه به وجود آمده است و یا این که بعد از صفویه در زمان قاجاریه وارد شده و رواج یافته است؟

خاطره‎ای از سید محمد بحرالعلوم، این نظر را تایید می‎کند: «هنگامی که حدود 50 یا 60 سال پیش در نجف بودم، تنها چند هیئت ترک در آن شهر حضور داشت. آنان در ایام عزا به منزل سید بحرالعلوم بزرگ می‎رفتند و با کسب اجازه از ایشان به خواندن ابیاتی سوزناک درباره امام حسین علیه السلام می‎پرداختند. برخی از آنان نیز در ضمن ذکر مصیبت برای همدردی با امام حسین علیه السلام جراحت‎های خفیفی به خود وارد می‎کردند. به تدریج این گونه اعمال رو به تحول و گسترش گذاشته تا آن که پس از ممنوعیت قمه‎زنی در دوره نخست وزیر یاسین هاشمی، در سال 1935 م. به اوج خود رسید. در واقع این اِعمال زور، تاثیری معکوس داشت؛(6) به نحوی که یک هیئت قمه‎زنی، به سه هیئت تبدیل شد.»(7)

حاج حمید راضی (متوفی سال 1953 م.) از معمرین اهل کربلا که نزدیک به 110 سال عمر کرده بود، خاطرات خود درباره عزاداری امام حسین علیه السلام نقل می‎کند که مراسم قمه‎زنی و … در ایام جوانی او در شهر نجف و کربلا مرسوم نبود.(8)

در دوره قاجار علمای بزرگی مثل علامه سید محسن امین عاملی، قمه‎زنی و نظایر آن را غیر شرعی و شیطان‎پسند خوانده و به مخالفت با آن پرداختند که باز هم – با توجه به این که قمه‎زنی به سرعت جایگاه مطلوبی نزد عوام الناس یافته و جزئی لاینفک از مظاهر دینداری، با لعاب تعصب مردم شده بود – نه تنها مخالفت این دسته از علما موثر واقع نشد، بلکه به تشکیل جبهه‎ای در بین مردم و برخی علمای موافق قمه‎زنی منجر شد؛ تا جایی که برای مثال به علامه سید محسن امین عاملی تهمت زدند که می‎خواهد اخبار را نسخ کند و از اجرای اعمال دین جلوگیری کند!

همچنین در خاطرات شفاهی هیچ یک از کهن‎سالان نجف و کربلا از برگزاری مراسم قمه‎زنی و … قبل از نیمه قرن نوزدهم یاد نشده است. این گونه مراسم‎ها برای اولین بار توسط برخی زائران تُرک از طایفه قزلباش رواج یافت. آنان به هنگام زیارت امام حسین علیه السلام با شمشیرهایی مخصوص، به سرهای خود ضربه می‎زدند. (9)

پی‎نوشت‎:——————

1- مقاله رساله شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین‎های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385 .

2- شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه، عبدالله مستوفی، ج 1 و 3 .

3- تراژدی کربلا، ابراهیم حیدری، ترجمه علی معموری، ص 475 .

4- عاشوراء فی النجف و کربلا، کاظم دجیلی، ص 287، جیات عراقی من وراء البوابه السوداء، محمود دره، ص 24 .

5- نقاش، ص 269 .

Administration Report of The Shamiyya Division, Great Britain

6- به حکم «الانسان حریص علی ما منع» هرگاه اعمال فشار با تبیین علمی و فرهنگ سازی همراه نباشد، اثر معکوس خواهد داشت.

7- گفتگو با سید محمد بحرالعلوم پیرامون عزاداری حسینی، مجله «النور» شماره 74، ژوئیه 1997 م.

8- گفتگو با دکتر شاکر لطیف، 12/4/1996 م.، کتاب تراژدی کربلا .

9- النجف الاشرف عادات‎ها و تالیدها، طالب علی شرقی، ص 223- 220 .