پرسشگر گرامی!
لطفا به پاسخ پرسشهای خود توجه کنید.
پاسخ پرسش اول.
جمله بسم الله الرحمن الرحیم 114 بار بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نازل شده است؛ در 113 سوره به عنوان سرفصل آمده و از آنجا که اول سوره برائت بسم الله نازل نشده و در سوره نمل علاوه بر ابتدای سوره، در آیه «إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الرحمن الرحیم» نیز این جمله مبارکه آمده است مجموعاً 114 آیه می‌شود.
«بسم الله الرحمن الرحیم» جزء سوره حمد و دیگر سوره های قرآن به شمار می‌رود – الا سوره توبه- و اگر کسی سوره حمد را در نماز یا غیر نماز، واجب شد که بخواند، اگر این آیه ی بسم الله را نخواند سوره را ناقص خوانده، چرا که این آیه جزء سوره ی فاتحة الکتاب است.
بنابر روایتی، احتمالاً برای اولین بار، سلمان فارسی به درخواست ایرانیان ترجمه سوره حمد و «بسم الله الرحمن الرحیم» را انجام داد که در آن ترجمه «بسم الله …»، «به نام یزدان بخشاونده» آمده و در ترجمه تفسیر طبری که مترجم آن ناشناس است، به صورت «به نام خدای مهربان بخشاینده» ذکر شده و تا زمان حاضر با اندک تفاوتی به صورت «به نام خداوند بخشنده مهربان» باقی مانده است.
«بسم الله الرحمن الرحیم» از نظر شیعه وعلمای امامیه، جزیی از هر سوره ای است و در واقع یک آیه از هر سوره محسوب می شود و بدون آن سوره ناقص است.
مرحوم شهید اول در کتاب ذکری میگوید بسم الله الرحمن الرحیم آیه از فاتحه الکتاب و از هر سوره ای است به جز سوره برائت این مطلب اجماعی و اتفاقی ما شیعیان است .
لذا لازم است در نماز ابتدا سوره را در نظر گرفت و بسم الله را به نیت همان سوره خواند و اگر در اثنای خواندن سوره تغییر آن لازم شد مجددا از بسم الله الرحمن الرحیم شروع کند.
اما بنا بر نظر برخی از علمای اهل سنت «بسم الله» جزء سوره نیست و برای جلوگیری از اختلاف شماره آیات قرآن های چاپ مسلمانان، شیعیان هم بر همان اساس شماره بندی کرده اند. البته برخی قرآن های چاپ ایران در گذشته یک آیه با قرآن های چاپ موجود تفاوت داشت به دلیل آن که بسم الله را به عنوان یک آیه به شمار می آوردند.
در میان دانشمندان و علمای شیعه اختلافی در این مساله نیست که بسم الله جزء همه سوره های قرآن است و اصولا ثبت بسم الله در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره ها خود گواه زنده این امر است زیرا در متن قرآن چیزی اضافه نشده است و ذکر بسم الله در آغاز سوره ها از زمان پیامبر (ص) تا کنون معمول بوده است . حتی اکثریت قاطع اهل سنت نیز بسم الله را جزء سوره می دانند.
دارقطنی از علمای اهل سنت به سند صحیح از علی (ع) نقل می کند که مردی از آن حضرت پرسید : السبع المثانی چیست ؟ فرمود : سوره حمد است . عرض کرد : سوره حمد شش آیه است . فرمود : بسم الله الرحمن الرحیم نیز آیه ای از آن است.
معاویه بن عمار از یاران حضرت صادق (ع) می گوید : از امام پرسیدم: هنگامی که به نماز می ایستم بسم الله را در آغاز حمد بخوانم ؟ فرمود : بله ، باز پرسیدم : هنگامی که حمد تمام شد و سوره ای بعد از آن می خوانم بسم الله را با آن بخوانم ؟ باز فرمود : بله .
بیهقی محدث مشهور اهل سنت با سند صحیح از ابن عباس چنین نقل می کند: استرق الشیطان من الناس اعظم آیه من القرآن بسم الله الرحمن الرحیم ؛ شیطان بزرگ ترین آیه قرآن یعنی بسم الله الرحمن الرحیم را از مردم دزدید ( اشاره به این که برخی در آغاز سوره ها یا نماز آن را نمی خوانند ).
گذشته از این سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن ، بسم الله را در آغاز هر سوره ای می خواندند و متواترا نیز ثابت شده که پیامبر (ص) آن را نیز تلاوت می کرد و چگونه ممکن است چیزی جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان هواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند.
و اما این که بعضی احتمال داده اند که بسم الله آیه مستقلی باشد که جزء قرآن است ولی جزء سوره ها نیست احتمال بسیار سست و ضعیفی است زیرا مفهوم و محتوای بسم الله نشان می دهد که برای آغاز و ابتدای کاری است نه این که خود یک مفهوم و معنای جدا و مستقل داشته باشد. در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم برای ایستادن بر روی حرف خود هر احتمالی را مطرح کنیم و آیه ای همچون بسم الله را که مضمونش فریاد می زند سر آغازی است برای بحث های بعد از آن، آیه مستقل و بریده از ما قبل بپنداریم . تنها ایراد قابل ملاحظه ای که مخالفان در این رابطه دارند این است که می گویند در شمارش آیات سوره های قرآن ( به جز سوره حمد ) معمولابسم الله را یک آیه حساب نمی کنند بلکه آیه بعد از آن را اولین آیه قرار می دهند.
پاسخ این سوال را فخر رازی از علمای اهل سنت به روشنی داده است و می گوید : هیچ مانعی ندارد که بسم الله در سوره حمد به تنهائی یک آیه باشد و در سوره های دیگر قرآن جزئی از آیه اول باشد. بنا بر این مثلا در سوره کوثر بسم الله الرحمن الرحیم انا اعطیناک الکوثر همه یک آیه محسوب می شود . به هر حال مساله آن قدر روشن است که می گویند یک روز معاویه در دوران حکومتش در نماز جماعت بسم الله را نگفت ، بعد از نماز جمعی از مهاجرین و انصار فریاد زدند :
أ سرقت ام نسیت ؟ آیا بسم الله را دزدیدی یا فراموش کردی ؟
برای مطالعه بیشتر ر.ک: تفسیر المیزان، ج1؛ تفسیر نمونه، ج 1؛ تفسیر سوره حمد، امام خمینی(ره).
 
  پاسخ پرسش دوم.
دانشمندان شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که آغاز نزول قرآن در روز مبعث و با 5 آیه ابتدایی سوره «علق» به همراه بسم‌الله بوده است.
عبارت «بسم اللّه الرحمن الرحیم» نخستین عبارت قرآن است که در اول سوره علق (اقرا) بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) نازل شد و در احادیث شیعی این عبارت سرآغاز قرآن معرفی شده است.
از روایتی که کلینی از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند، آغاز همه کتب آسمانی «بسم الله الرحمن الرحیم» بوده است. این عبارت در ابتدای تمام سوره های قرآن، جز سوره برائت (توبه) آمده است. همچنین سوگند دادن خدا به «بسم الله الرحمن الرحیم»، در برخی ادعیه، حاکی از ارزش این آیه است.
بر اساس نظر اکثر مفسران هر باری که «بسم الله الرحمن الرحیم» نازل می‌شد معنای جدید و مصداق تازه‌ای را در برداشت به این معنی که محتوای بسم الله آن سوره با مضمون آن سوره در ارتباط است.
چون مضمون سور فرق می‌کند، مضمون این بسم الله‌ها هم فرق خواهد کرد و پایان هر سوره با نازل شدن بسم الله مشخص می‌شد.
 
پاسخ پرسش سوم.
ترتیب جمع موجود سوره هاى قرآن که از سوره حمد شروع مى شود و به سوره الناس ختم مى گردد، قطعاً با ترتیب نزول آنها هماهنگى ندارد؛ زیرا بسیارى از سوره هایى که در مکه و در آغاز بعثت نازل شده است، اکنون از جهت ترتیب در پایان قرآن قرار گرفته و بر عکس بسیارى از سوره هاى مدنى در اول یا وسط قرآن قرار گرفته است. تقریباً مى توان گفت: ترتیب موجود سوره هاى قرآن برعکس ترتیب نزول آنها مى باشد و ابتدا سوره هاى طولانى آمده است و در آخر به سوره هاى کوتاه که نوعاً مکى هستند ختم مى شود.
بحث است که آیا ترتیب کنونى سوره های قرآن به دستور پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) انجام گرفته و اصطلاحا تقیفی است یا با اجتهاد و رأى صحابه بعد از پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) بوده است؟
به نظر می رسد ترتیب سوره ها در جمع قرآن به شکل توقیفی نباشد، ولى از مجموع اسناد و روایات چنین برمى آید که ترتیب آیات در بین سوره ها و هم چنین الحاق هر آیه اى به سوره مخصوص، امرى توقیفى بوده که از جانب خدا و به دستور پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) انجام گرفته و تقریباً اکثریت قریب به اتفاق علماى اسلامى بر این باور هستند.
اما این که چینش کنونی قرآن با نظر حضرت علی (ع) بوده یا نه ؟ دقیقا مشخص نیست اما عدم ذکر مخالفت حضرت، و ارجاع دادن مردم به همین قرآن نشان می دهد که چینش کنونی را امام علیّ(ع) پذیرفته بوده اند.
و اگر قرآن و مصحف امیر المؤمنین علیّ (ع) که همراه با تفسیر، و بیان شأن نزولها و … بوده پذیرفته می شد شاید دیگر این مسائل نبود.
برای مطالعه بیشتر ر. ک: البیان، آیت الله عظمی خویی(ره)؛ التمهید فی علوم القرآن، آیت الله معرفت (ره)، درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.
 
پاسخ پرسش چهارم.
امکان حذف سوره و آیه که هست اما نتیجه بخش نیست و اصطلاحا این تحریف لفظی لو رفته و مشخص می شود، و باعث آبروریزی محرّفین می گردد.
و به دلیل عنایت ویژه خداوند، پیامبر اسلام(ص)، ائمه معصومین(ع)، حاکمان اسلامی و عموم مسلمین به مسأله کتابت، قرائت و حفظ قرآن کریم، و وجود نسخه های فراوان و اصیل مکتوب و قدیمی از ابتدای کتابت قرآن و وجود سلسله حفاظ و متن تفاسیر و احادیث عملا حذف سوره یا آیه ممکن نیست.
بنابر این قرآن به صورت ذکر محفوظ نازل شده و در آینده نیز از تصرف و زیاده و نقصان حفظ می شود.
برای مطالعه بیشتر ر. ک:
قرآن در قرآن، آیت الله جوادی آملی، ص 329 – 349؛ صیانت قرآن از تحریف، آیت الله معرفت(ه).
 إن شاء الله موفق باشید.