«خشوع جوارح»
خشوع جوارح به این است که چشم خود را به زیر افکنی و به چیزی که مخالف حق و شرع است التفات نکنی، دست و پا و سایر اعضا را نیز تنها در راه حق به کار گیری و با آنها اسباب رضایت الهی را فراهم آوری.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه ( قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ) می فرماید:
خشوع تأثّر خاص مقهور است در برابر قاهر به قسمی که از غیر جدا می شود و متوجه او می گردد. و خشوع از صفات قلب است و بعد به جوارح نسبت داده می شود. به عنوان نمونه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وقتی دیدند شخصی در نماز با محاسنش بازی می کند فرمود اَمّا اِنّه لَو خَشَعَ قَلبَه لَخَشِعت جَوارِحُه اگر قلب او خشوع داشت جوارح او نیز خشوع می داشتند. و برای این که خشوع در نماز پیدا شود باید دقت کند که نماز توجه کسی که صاحب فقر و ذلت است به ساحت عظمت و کبریاء و منبع عزت و بهاء. و لازمه اش این است هر انسانی که توجه به این معنا داشته باشد دل خود را از هر چه او را مشغول می کند خالی کند و تمام توجه خود را به او مشغول نماید و همّ خود را همّ واحدی قرار دهد و از التفات به غیرپرهیز کند. و چگونه عمل می کند فقیر محض وقتی ملاقات کند با غنی محض و ذلیل چگونه رفتار می کند در برابر عزت مطلقه. (برگرفته شده از تفسیر المیزان جلد 15 صفحه 3-4).
هرچند سه واژه خضوع، خشوع و تواضع (فروتنی)، در مقابل تکبر به به یک معنی به کار می روند؛ لیکن بین آنها تفاوتهای ظریفی وجود دارد . برخی، در مقام فرق بین خضوع و خشوع، اوّلی را به اعضای بدن و دومی را به قلب اختصاص داده اند. (المیزان ج ۱ ، ص ۱۵۲ ). برخی، خشوع را اعم از خضوع دانسته و گفته اند: قلمرو خضوع بدن است؛ لیکن خشوع، علاوه بر بدن، صدا (پایین آوردن صدا) و نگاه (به پایین نگریستن) را در بر می گیرد. (مجمع البحرین ج ۱ ، ص ۶۴۹ – دعائم الاسلام ج ۱ ، ص ۱۳۶).
برخی دیگر گفته اند : خشوع بیشتر در پایین آوردن صدا و خضوع در به زیر افکندن سر به کار می رود.( شرح اصول الکافی(مازندرانی) ج ۸ ، ص ۲۳۷).
« تفاوت خضوع و خشوع با تواضع (فروتنی)»
کاربرد تواضع به اعتبار خُلقیات و افعال ظاهر و باطن است و یا تواضع، تن دادن به منزلتی فروتر از منزلت استحقاقی است. (الفروق اللغویة ص ۲۱۵-۲۱۷ – شرح اصول الکافی(مازندرانی) ج۱۱، ص۲۰۶-۲۰۷). اما همانطور که گفتیم خضوع را به اعضای بدن و خشوع را به قلب نسبت می دهند.