طبق آموزه های دینی و ادلّه ی عقلی ، انسانهای به شدّت مقدار گناه ، هنگام مرگ گرفتار سختی مرگ شده و در اثر فشار قبض روح ، گناهانشان زدوده می شود. لذا بعد از خلاصی از عالم مادّه ، وارد بهشت برزخی می شوند. تعداد دیگری که گناهشان اندکی بیشتر است ، افزون بر سکرات مرگ ، دچار فشار موقّتی قبر هم می شوند.
گروه دیگری افزون بر این دو عذاب ، هنگام ملاقات با فرشتگان سوال کننده نیز با سختیهایی روبرو می شوند ؛ ولی بعد از آن اهل بهشت خواهند بود. گروهی نیز مدّتها وارد جهنّم برزخی شده ولی بعد از برهه ای نجات می یابند.
گروه دیگری تمام عالم برزخ را در جهنّم خواهند بود ولی در آخرت اهل بهشت می گردند.
امّا آنها که به خاطر رسوخ معصیت در جانشان در برزخ پاک نشده اند وارد جهنّم اخروی می شوند که البته آن هم مراتب و درکات دارد و همه ی اهل جهنّم در یک سطح نیستند. از بین این گروه نیز هر گاه کسی ، از صفات زشت رسوخ کرده در جانش پاک شد ، وارد مراتب پایین بهشت می شود ؛ تا آنجا که طبق برخی روایات ، در جهنّم نمی ماند جز افرادی بسیار اندک همچون: ابلیس ، بینانگذاران کفر و شرک و مذاهب انحرافی ، کفّار محض ، قاتلین معصومین و امثال اینها که گناهکار نیستند بلکه ذاتشان عین عصیان و عین جهنّم است و دیگر اهل جهنّم نیز به آتش همینها می سوزند. یعنی اینها بوده اند که در دنیا مردم را به گمراهی کشیده به آتش خود سوزانده اند.
از اینرو در آخرت نیز اینها اصل و اساس آتش جهنّم خواهند بود و دیگر اهل عذاب به واسطه ی وجود اینها معذّب خواهند شد. لذا در آیات قرآن کریم از اینها تعبیر به هیزم جهنّم شده است. « فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرین . ــــــــــ خود را حفظ نمایید از آتشی که هیزم آن مردم و سنگها هستند ، آتشی که و براى کافران، آماده شده است.» (البقرة:24) . « إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّار ــــــــــ کسانى که کافر شدند، اموال و فرزندانشان به هیچ روى آنها را از [عذاب ] خدا باز ندارد و آنان خود هیزم دوزخند. » (آل عمران:10)
مشابه این امر در باره ی اهل بهشت نیز صادق است. یعنی عدّه ای صاحب و اختیاردار تمام بهشت یا بخشی از آن هستند مثل انبیاء و ائمه و علمای ربّانی و شهدا و … که حقّ شفاعت داشته می توانند دیگرانی را که در دنیا به واسطه آنها سهمی از هدایت برده اند شفاعت نموده وارد بهشت خودشان نمایند.
حاصل مطلب اینکه:
طبق روایات ، جز افراد بسیار نادری که به نحوی از انحاء از روی علم و عمد و عناد ، با خدا به مبارزه برخاسته اند ، دیگر مردمان عاقبت اهل بهشت خواهند شد. لکن خروج از جهنّم چقدر طول خواهد کشید الله اعلم. عذاب جهنّم برای یک ثانیه هم قابل تحمّل نیست کجا رسد تمام طول برزخ یا مدّتی از آخرت.
در وصف آتش جهنّم برزخی در روایات آمده است که آن را هفتار بار شسته اند تا آتش دنیا شده است. یعنی هفتاد مرتبه آن را تنزّل داده اند تا شده است شعله ی خورشید. همچنین گفته شده اگر ذرّه ای از آن آتش بر دنیا بیفتد تمام عالم مادّه را نابود می کند. همینطور اگر ذرّه ای از آتش آخرت در برزخ بیفتد کلّ برزخ را نابود می کند.
کما اینکه اگر برگی از درختان بهشت در دنیا بیفتد تمام اهل دنیا در اشتیاق بوی خوشش جان می دهند.
مطلب دیگر اینکه خیلی تفاوت است بین بهشت آن کسی که بدون ورود به جهنّم وارد بهشت شده است با بهشت آن کسی که از جهنّم راهی بهشت شده است. لذا چنین نیست که در نهایت ، گناهکاران با متّقیان برابر گردند.