پیامبر گرامی«صلی الله علیه و آله و سلم» پس از مبعوث شدن به رسالت و دریافت برنامۀ آموزشی، از غار حرا به خانه بازگشتند. باری سنگین بر دوش آن رسول گرامی«صلی الله علیه و آله و سلم» آمده بود: «إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً»، جبرئیل نازل شد و‌ آیات اوّل سورۀ مزّمّل را آورد. در حقیقت با یک دستورالعمل دوازده‌گانه که بهترین ابزار کار برای تحمّل آن بار سنگین بود، بر پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» وارد شد.

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم، یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ، قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً، أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً، إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً، إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً، إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً، وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً، رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلاً، وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلاً» [1]

اى جامه بر خود پیچیده، شب را جز اندکى (براى نماز و عبادت) برخیز، نصف شب را یا اندکى از نصف کم کن (یک سوّم آن را)، یا بر نصف بیفزاى (دو سوّم آن را)، و قرآن را با ترتیل (شمرده و آرام) تلاوت کن، همانا بار سنگینی به دوش تو آمده است و شب بیداری، موجب تقویت اراده و شرح صدر و قاطعیّت در گفتار است و باید در روز نظیر یک ستاره کوشا باشی. و نام پروردگار خود را یاد کن و (در دل) از همه چیز به سوى او منقطع شو، همان خدایى که پروردگار مشرق و مغرب است، جز او معبودى نیست، پس او را وکیل خود ساز، و بر آنچه مى گویند (از نسبت هاى ناروا) صبر کن و از آنها به وجهى نیکو دورى گزین.

خداوند متعال در این آیات شریفه می‌فرماید: یا رسول‌الله که عبای نبوّت به دوش تو آمده است، از این دستورالعمل کمک بگیر:

اوّل: شب‌زنده‌داری؛ «قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلا»

دوّم: نماز شب(تهجّد)؛ «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلا»

سوّم: تمسّک به قرآن؛ «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً».

چهارم: اراده؛« إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً»

پنجم: قاطعیّت در گفتار؛ «وَ أَقْوَمُ قیلا»

ششم: فعّالیّت مدام؛ «إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً»

هفتم: ذکر مدام؛ «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ»

هشتم و نهم: دعا و انقطاع الی الله؛ «وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً»

دهم: توکّل؛ «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلاً»

یازدهم: صبر؛ «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُون»

دوازدهم: سعۀ صدر؛ «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلا»

بدین ترتیب خداوند متعال برای یاری رساندن به پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» در راه پر مشقتی که لازم بود آن حضرت بپیماید، یک دستورالعمل که مشتمل بر دوازده بخش بود، ابلاغ فرمود. در واقع خدای سبحان با ابلاغ این دستورالعمل، برنامۀ رسالت پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» را تدوین فرموده است. برنامۀ جامعی که نقشی اساسی و حسّاس، در امر رسالت برای پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم»ایفا کرد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» با استفاده از این دستورالعمل، فعّالیّت تبلیغی و رسالت خویش را آغاز نمودند و پس از تحمّل شداید و پشت سر ‌نهادن موانع فراوان و فشارهای کفّار، توانستند در مدّت کوتاهی جامعۀ عرب جاهلی را دگرگون سازند و با یک انقلاب دفعی، افرادی مهذّب و باتقوا تربیت نمایند.

از میوه‌های شیرین درخت نبوی، تربیت و پرورش انسان‌های با فضیلت و بامعرفت بود. آن حضرت علف‌های هرز رذالت و پستی را از دل آنان ریشه‌کن و نهال فضایل را در سینۀ آنان غرس نمود و فطرت پاک آنان نیز در رشد و به ثمر نشستن نهال فضائل مؤثّر واقع شد و یکی دو سال از بعثت نگذشته بود که شجرۀ طیّبۀ اسلام، به بار نشست و مکتب نجات بخش این دین جهان‌شمول، سراسر گیتی را متوجّه خویش ساخت.

ثمرات حیات بخش بعثت پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم»، در سایۀ اهتمام آن حضرت و اصحاب ایشان به دستورالعمل و برنامه‌ای که از جانب خداوند حکیم در سورۀ مزّمّل نازل شد، تحقّق یافت؛ لذا می‌توان گفت آن دستورالعمل، در واقع برنامۀ سلوک ‌‌معنوی مسلمانان، مشتمل بر راهکارهایی برای خودسازی آنان بود. برخی از مسلمانان صدر اسلام با عمل به این برنامه و پیروی از پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم»، به مقام آدمیّت نائل آمدند. منازل سیر و سلوک را یکی پس از دیگری پیمودند تا فانی فی الله شدند. از این رو این دستورالعمل تربیتی می‌تواند به عنوان یک برنامه، فرا راه سالک قرار گیرد و او را در حرکتی که پیش رو دارد، یاری نماید.

خداوند متعال به گونه‌ای حکیمانه و با توجّه به موانع و مشکلاتی که پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم»در مسیر حرکت خود دارد، به تدوین این دستورالعمل پرداخته است و ناگفته پیدا است که فقط با عمل به چنین برنامه‌ای می‌توان بر شدائد و سختی‌ها فائق آمد و همچون پیامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» پیروز میدان شد. بنابراین موفّقیّت در میدان سیر و سلوک و عبور از سختی‌ها و موانع موجود در مسیر حرکت به سوی خدا، تنها با برنامه‌ای که ذات باری تعالی برای سخت‌ترینِ کارها تنظیم و تدوین فرموده است، امکان‌پذیر است.

هر که اهل سیر و سلوک باشد و رسیدن به مقامات عالیۀ عرفانی را به عنوان چشم‌انداز پیش روی خود رقم زده باشد، با عمل به این دستورالعمل می‌تواند به مطلوب خود برسد. در این مجال شرح مختصری از دستورات خداوند سبحان در سورۀ مزّمّل بیان خواهد شد.

پی نوشت ها:

[1]. المزّمّل / 10-1