واقعه جنگ جمل دیدگاه اهل سنتحضرت علی علیه السلام در نخستین روزهای حکومت خویش، مشغول پاکسازی محیط جامعه اسلامی از حکام خود کامه ای شد که بیت المال مسلمانان را تیول خویش قرار داده، بخش مهمی از آن را به صورت گنج در آورده بودند و بخش دیگر را در راه مصالح شخصی خود مصرف می کردند و هر کدام در گوشه ای، حاکمی خود مختار و غارتگر شده بودند.همزمان با این پاکسازی ، عده ای از اصحاب توقع داشتند که حضرت مسئولیت هایی از حکومت را به آنان بسپارد. از جمله طلحه و زبیر را می توان نام برد. آنان از این که در حکومت علی علیه السلام به استانداری منطقه ای منصوب شوند ناامید شدند. از طرف دیگر، از جانب معاویه به هر دو نفر آنان نامه ای، به یک مضمون رسید که آنان را امیرالمومنین خوانده و یادآور شده بود که از مردم شام برای آن دو بیعت گرفته است و باید هر چه زودتر شهرهای کوفه و بصره را اشغال نمایند، پیش از آن که فرزند ابوطالب بر آن دوشهرمسلط شود و شعار آنان در همه جا این باشد که خواهان خون عثمان هستند و مردم را برگرفتن انتقام او دعوت کنند ، این دو صحابی ساده لوح، فریب نامه معاویه را خوردند و تصمیم گرفتند که از مدینه به مکه بروند و در آنجا به گردآوری افراد وساز و برگ جنگ بپردازند. آنان برای اجرای نقشه معاویه به حضور امام علیه السلام رسیدند و گفتند: ستمگری های عثمان را درامورمربوط به ولایت و حکومت مشاهده کردی و دیدی که وی جز به بنی امیه به کسی نظر و توجه نداشت. اکنون که خدا خلافت را نصیب تو ساخته است ، ما را به فرمانروایی بصره وکوفه منصوب نما. امام فرمود: آنچه خدا نصیب شما فرموده است به آن راضی باشید تا من در این موضوع بیندیشم. آگاه باشید که من افرادی را برای حکومت می گمارم که به دین و امانت آنان مطمئن و از روحیات آنان آگاه باشم.طلحه و زبیربا شنیدن این سخن، بیش از پیش مأیوس شدند، چرا که امام اعلام کرده بود که به آن دواعتماد ندارد. لذا جهت سخن را دگرگون کردند و گفتند: پس اجازه بده ما مدینه را به قصد عمره ترک کنیم. امام علیه السلام فرمود: در پوشش عمره هدف دیگری دارید؟ آنان به خدا سوگند یاد کردند که غیر از انجام عمره هدف دیگری ندارند. امام فرمود: شما در صدد خدعه و شکستن بیعت هستید. آنان سوگند خود را تکرار کردند و بار دیگر با امام بیعت نمودند. وقتی آن دو خانه علی علیه السلام را ترک کردند، امام به حاضران در جلسه فرمود: می بینم که آنان در فتنه ای کشته می شوند.[1]ابن قتیبه می نویسد: هر دو پس از خروج از خانه علی در مجمع قریش گفتند: این پاداش ما بود که علی به ما داد! ما بر ضدعثمان قیام کردیم و وسیله قتل او را فراهم ساختیم، در حالیکه علی در خانه خود نشسته بود. حال که به خلافت رسیده است دیگران را بر ما ترجیح می دهد. طلحه و زبیر با آن که سوگندهای شدیدی در خانه امام علیه السلام یاد کرده بوند، پس از خروج از مدینه در میان راه مکه به هر کس رسیدند، بیعت خود را با علی علیه السلام انکار کردند.[2]با ملاحظه مستندات تاریخى، علل جنگ جمل از دیدگاه طرفین درگیر:
الف. علل جنگ از دیدگاه اصحاب جمل
1. در فرازهایى از خطبه هاى موجود عایشه و طلحه، مهم ترین علت جنگ جمل خونخواهى عثمان بیان شده است. مضافاً این که این عده على (ع) را مسئول قتل عثمان مى دانستند.
2. برخى از علماى معتزله معتقدند که عایشه و یارانش، قصد امر به معروف و نهى از منکر داشته اند.
3. طلحه، علت دیگرى را که در واقع در راستاى علت قبلى است، ذکر مى کند و آن هم اصلاح امّت رسول اکرم (ص) و رواج طاعت الاهى است.
4. خلافت و رهبرى على (ع) مطابق با رویه ى خلفاى سابق نبوده، پس مشروعیت نداشته است.
5. على (ع) در کارهایش با طلحه و زبیر مشورت نمى کرد.
ب: علل جنگ از دیدگاه على ابن ابی طالب (ع) و یارانش:
1. قدرت طلبى طلحه و زبیر: امیرالمؤمنین على (ع) در خطبه ى 148 نهج البلاغه مى فرمایند: هر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است حکومت را به دست آورد.
2. عهد و پیمان شکنى: على (ع) در بیاناتى ضمن اعلان آماده باش براى جنگ، این دو را متهم به پیمان شکنى نمودند.
3.کینه و کدورت دیرینه: این نکته قابل انکار نیست که کینه هایی نسبت به علی(ع) وجود داشته است. امیرالمؤمنین (ع) ریشه هاى آن را چنین برمى شمرد: الف: اختصاص اخوت پیامبر (ص) به على (ع). ب: برترى على (ع) بر ابوبکر. ج: مسدود نشدن باب على به مسجد پیامبر (ص). د: دادن پرچم فتح خیبر به دست على (ع). همچنین طلحه و زبیر امیدوار بودند که على با آنها در امور مشورت نموده و بخشى از حکومت را به آنها واگذار نماید که هیچ کدام تحقق نیافت و موجب عناد با على (ع) شد.
4. نفاق: دورویى، از دیگر علل مى باشد که على (ع) به آن اشاره نموده است.
5. از بین بردن امنیت جامعه ی اسلامى: مصداق بارز این علت، حمله ى اصحاب جمل در بصره به خزانه ى بیت المال و کشتن عده اى از مردم بود.
6. سرپوش گذاشتن بر عملکرد خویش: در این رابطه امیرالمؤمنین (ع) در خطبه ى 137 نهج البلاغه مى فرمایند: آنها انتقام خونى را مى خواهند که خود ریخته اند.
بازگشت عایشه از نیمه راه مدینه به مکه
درهنگام محاصره خانه عثمان از طرف انقلابیون مصری و عراقی، عایشه مدینه را به عزم حج ترک گفت و در مکه بود که خبر قتل عثمان را شنید ، ولی خبر نرسید که مسئله خلافت پس از قتل خلیفه به کجا منجر شد. از این جهت تصمیم گرفت که مکه را به عزم مدینه ترک گوید.
در مراجعت از مکه، در منزلی به نام سرف با مردی به نام ابن ام کلابملاقات کرد و از اوضاع مدینه پرسید. وی گفت که محاصره خانه خلیفه هشتاد روز به طول انجامید و سپس او را کشتند و بعد از چند روز با علی علیه السلام بیعت کردند.
وقتی عایشه از اتفاق مهاجرین و انصار بر بیعت با امام آگاه شد، سخت برآشفت و گفت: ای کاش آسمان برسرم فرو می ریخت. سپس دستور داد که کجاوه او را به سوی مکه باز گردانند، در حالی که نظر خود را درباه عثمان دگرگون کرده بود و می گفت: به خدا سوگند، عثمان، مظلوم کشته شده است و من انتقام او را از قاتلان او می ستانم.
آن مرد ِ گزارشگر به او گفت: تو نخستین کسی بودی که به مردم می گفتی عثمان کافر شده است و باید اورا بکشند. اکنون چه شده که از سخن نخست خود بازگشتی ؟ وی در پاسخ گفت: قاتلان عثمان او را توبه دادند و سپس کشتند. درباره عثمان همه سخن می گفتند و من نیز می گفتم، اما سخن اخیر من بهتر از سخن پیشین من است.[3]پایگاه مخالفان امام علیه السلام
پس از قتل عثمان و بیعت مردم با امام، سرزمین مکه مرکز مخالفان آن حضرت به شمار می رفت و افرادی که با علی علیه السلام مخالف بودند یا از دادگری او می ترسیدند ، خصوصاً فرمانداران و استانداران عثمان که می دانستند امام دارایی آنان را مصادره می کند و آنان را به سبب خیانت هایی که مرتکب شده اند بازخواست خواهد کرد، همه و همه در مکه در پوشش حرمت حرم خدا گرد آمدند و نقشه نبرد جمل را طراحی نمودند.
هزینه جنگ جمل
هزینه جنگ جمل را استانداران عثمان، که در دوران حکومت او بیت المال را غارت کرده و ثروت هنگفتی به دست آورده بودند، پرداختند و هدف این بود که دولت جوان علی علیه السلام را سرنگون کنند و اوضاع به حال سابق باز گردد.
اسامی برخی از این افراد عبارت است از:
1- عبدالله ابی ربیعه، استاندارعثمان در صنعای یمن. او از صنعا به منظور کمک به عثمان خارج شد. و چون در نیمه راه از قتل او آگاه گردید به مکه بازگشت. وقتی شنید که عایشه مردم را برای گرفتن انتقام خون عثمان دعوت می کند ، وارد مسجد شد و در حالی که روی تخت نشسته بود فریاد زد: هر کس که بخواهد برای گرفتن انتقام خون خلیفه در این جهاد شرکت کند من هزینه رفتن او را تامین می کنم . او گروه کثیری را برای شرکت در نبرد مجهز کرد.
2- یعلی بن امیه، یکی از فرمانداران سپاه عثمان. وی به پیروی از عبدالله پول هنگفتی در این راه خرج کرد. او ششصد شتر خرید[4] و در بیرون مکه آماده حرکت ساخت و گروهی را بر آن حمل کرده و ده هزار دینار در این راه پرداخت.
وقتی امام از بذل و بخشش یعلی آگاه شد فرمود: فرزند امیه ده هزار دینار را از کجا آورده است؟ جز این است که از بیت المال دزدیده است؟ به خدا سوگند، اگر به او و فرزند ابی ربیعه دست یابم ثروت آنان را مصادره می کنم و جزء بیت المال قرار می دهم.[5]طبری متن ندای خروج کنندگان را چنین نقل می کند: آگاه باشید که ام المؤمنین و طلحه و زبیر ، عازم بصره هستند. هر کس می خواهد اسلام را عزیز گرداند و با کسانی که خون مسلمانان را حلال شمرده اند، نبرد کند و آن کس که می خواهد انتقام خون عثمان را بازستاند با این گروه حرکت کند و هر کس مرکب و هزینه رفتن ندارد، این مرکب او و این هزینه مسافرت او. [6]شهادت دروغ
بالاخره سپاه آماده حرکت شد و به راه افتاد. در راه به سرزمینی به نام حوأب رسیدند. وقتی عایشه از نام سرزمین آگاه شد به فرزند طلحه گفت: من باید برگردم، زیرا رسول خدا روزی در میان همسران خود که من نیز در جمع آنها بودم فرمود: می بینم که یکی از شما از سرزمین حوأب می گذرد و سگان آنجا براو پارس می کنند. سپس رو به من کرد وفرمود: حمیرا ، مبادا توآن زن باشی. در این هنگام فرزند طلحه درخواست ادامه مسیر را کرد ولی مؤثر نیفتاد. خواهر زاده او، عبدالله بن زبیر، منافقانه سوگند یاد کرد که نام این سرزمین حوأب نیست. ما حوأب را اول شب پشت سر نهاده ایم . این نوع شهادت دروغ، در نوع خود، در تاریخ اسلام بی سابقه است. پس کاروانیان به مسیر خود ادامه دادند و در نزدیکی بصره برای تسخیر این شهر، که عثمان بن حنیف از طرف علی علیه السلام استاندار آنجا بود، فرود آمدند.[7]پی کردن جمل
واقعه جمل در دهم جمادی الثانی سال سی و ششم هجری قمری، رخ داد و هنوز آفتاب غروب نکرده بود که آتش نبرد با افتادن جمل عایشه وسرنگون شدن کجاوه او به پایان رسید. جمل عایشه برای نیل به مقاصد شوم به کارگرفته شده بود و با گذاردن هودج عایشه بر آن، نوعی قداست به آن بخشیده بودند. سپاه بصره در حفاظت و بر پا نگاه داشتن آن کوشش ها کرد و دست های زیادی در راه آن دادند. هر دستی که قطع می شد، دست دیگری زمام شتر را می گرفت . اما سرانجام زمام شتر بی صاحب ماند و دیگر کسی حاضر نبود که آن را به دست بگیرد. در این هنگام فرزند زبیر زمام آن را به دست گرفت، ولی مالک اشتر با هجوم بر وی او را نقش بر زمین کرد و مردم از اطراف شتر عایشه پراکنده شدند. امام علیه السلام برای اینکه دشمن با دیدن شتر بار دیگر به سوی او بازنگردند، فرمان پی کردن جمل را صادر کرد. پس،شتر به زمین خورد و کجاوه سرنگون گردید. علی علیه السلام خود را به کجاوه عایشه رسانید وفرمود: ای عایشه، آیا رسول اکرم صلی الله علیه و آله تو را به این کار سفارش کرده بود؟ او در پاسخ امام گفت: ای اباالحسن، حال که پیروز شدی ، مرا ببخش.[8]حضرت علی علیه السلام پس از جنگ ، عایشه را به همراه برادرش محمدبن ابی بکر و تعدادی از زنان که مبدل به لباس مردانه بودند راهی مکه نمود. عایشه در حالی که بر مرکبی سوار می شد، گفت: افتخار آفریدید و پیروز شدید، همانا تقدیر خدا انجام گرفتنی است.
سرنوشت طلحه و زبیر نیز به مرگ ختم شد که باعث تأسف حضرت علی علیه السلام شد.
سپس امام علیه السلام باقی مانده روز را در میدان نبرد به سر برد و مردم بصره را دعوت کرد که کشتگان خود را به خاک بسپارند. به نقل طبری، امام برکشتگان ناکثان از بصره و کوفه نمازگزارد وبر یاران خود که جام شهادت نوشیده بودند نیز نماز گزارد و آنان را به خاک سپرد. سپس دستور داد که تمام اموال مردم را به خودشان باز گردانند به جز اسلحه ای که بر آنها علامت حکومت باشد.[9]و اینگونه بود که ناکثان در جنگ با حضرت علی علیه السلام با شکست مواجه شدند.
در مورد عایشه باید گفت:
1- عایشه همانند سایر همسران رسول خدا به دلیل نسبتش با رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان مسلمنان از احترام خاصی برخوردار بود.
2- علاوه بر آن که وی از هر فرصتی برای صدمه زدن به امیرمومنان علی (ع) استفاده می‌کرد و چه بسا اگر حضرت با وی با احترام رفتار نکرده و وی را به صورتی شایسته به مدینه باز نمی‌گرداند اسباب ناسازگاری ، تهمت، و شاید آشوبی دیگر را به پا می‌کرد. تاریخ خود بزرگترین شاهد بر وجود چنین احتمالاتی از سوی وی می‌باشد همانگونه که وی سوار بر استری دستور تیر باران کردن بدن امام مجتبی(ع) را داد . لذا امام علی علیه السلام پس از جنگ جمل مقدمات سفر محترمانه وی را از بصره به مدینه فراهم ساخت و به محمدبن ابی‌بکر دستور داد خواهرش را همراهی کند و او را به مدینه برساند. امام به همه یاران اهل مدینه خود که مشتاق بودند به مدینه بازگردند، اجازه داد عایشه را تا مدینه همراهی کنند و به این نیز اکتفا نکرد و چهل تن از زنان محترم و سرشناس بصره را همراه او راهی مدینه کرد.
3- علی رغم تمام این خدمات و گذشت‌ها که خود عایشه اقرار بر آن ها داشت زمانی که به مدینه رسید باب گله مندی از امیر مومنان را باز کرد و گفت: وی همسر رسول خدا را همراه مردانی نا محرم به سوی مدینه فرستاد. اما پس از آن که متوجه شد همراهان و محافظانش زنانی در لباس مرد بوده اند شرمنده شده برای جلوگیری از فضاحت بیشتر گفت: : «خدا فرزند ابوطالب را پاداش نیک دهد که حرمت رسول خدا را درباره‌ی من رعایت کرد.»
جهت مطالعه و کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید به کتاب زیر (که یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین منابع تاریخی است) مراجعه و از جزئیات جنگ جمل و وقایع پس از آن آگاهی یابید:
شیخ مفید، الجمل، قم، مکتبة الداوری. این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است.
————————
[1] . فروغ ولایت، جعفر سبحانی، 396.
[2] . الامامة و السیاسة، ج 1، ص 49.
[3] . تاریخ طبری، ج 3، ص 172.
[4] . همان، ص 166.
[5] . الجمل، صص 124-123.
[6] . تاریخ طبری، ج 3، ص 167.
[7] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 9، ص 312.
[8] . تاریخ طبری، ج 3، ص 539/ الجمل، ص 198-166.
[9] . تاریخ طبری، ج 2، ص 543.