قوی ترین طلسمات+قویترین دعا و طلسم+قوی ترین کتاب طلسم و دعانویسی مطالب مذهبی+طلسم سیاهی و طلاق+طلسم احضار محبت معشوق+دانلود کتاب طلسم محبت و طلاق قوی
۱۳۹۴/۱۰/۰۳
–
۱۰۲۹ بازدید
برخی مثل دکتر سها در کتاب «نقد قرآن» می گویند قرآن و علم رابطه متعارض دارند! لطفا به این شبهه پاسخ دهید.
بعد از آن که در مبحث مربوطه روشن شد که قرآن و علم، با همدیگر رابطه سازگارانه دارند، لازم است که این مطالب روشن شود که این رابطه تا چه اندازه است. در این مورد سه احتمال قابل طرح است: الف: دیدگاه حداکثری
بر اساس این دیدگاه همه جزئیات علوم در قرآن وجود دارد. همان طور که گذشت سرچشمه این دیدگاه در سخنان غزالی (م 505ق) مشاهده شد[1] و مورد مخالفت شاطبی و برخی صاحب نظران در طول تاریخ قرار گرفته است. طرفداران این دیدگاه به برخی آیات و احادیث استدلال کرده اند که در ادامه به بررسی و نقد آن ها خواهیم پرداخت تا روشن شود که این مطلب صحیح نیست.
ب: دیدگاه حداقلی
بر اساس این دیدگاه قرآن و علم تقریباً از هم دیگر جدا هستند. به عبارت دیگر قرآن به مسائل اخروی می پردازد و مسائل دنیوی را به مردم واگذار کرده است همان طور که گذشت سرچشمه این دیدگاه را می توانیم در سخنان شاطبی (م 790ق) یافت که در مخالفت با دیدگاه غزالی بیان کرده است. «قرآن برای بیان احکام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است».[2]البته چهره جدیدی از این دیدگاه را در سخنان کسانی می یابیم که می گویند: قرآن فقط مثال های علمی زده است.
بررسی: این دیدگاه ذیل مباحث رابطه قرآن و علم بررسی شد و روشن گردید که قرآن کریم در موارد متعددی به مباحث علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته است و گزاره های علمی قرآن در موارد متعددی گزارش و اخبار از جهان طبیعت (مثل حرکت خورشید، نیروی جاذبه و …) است.
همان طور که قرآن در زمینه تربیت، اقتصاد، سیاست، مدیریت، حقوق، مسائل اجتماعی و جامعه شناختی و … مطالب ارزنده ای دارد که در عصر حاضر نیز مورد توجه دانشمندان این علوم است و گاهی در حد نظریه پردازی و اعجاز علمی مطرح می شود و مبانی و اهداف علوم انسانی را جهت دهی می کند.
بنابراین نمی توان گفت قرآن با علوم رابطه ندارد یا رابطه آن حداقلی و در حد مثال های علمی است.
ج: دیدگاه میانه
بر اساس این دیدگاه قرآن و علوم رابطه سازگارانه دارند و بیش از دو هزار آیه قرآن به مسائل علمی پرداخته است و در موارد متعددی به اهداف و مبانی و روش های علوم انسانی و اخبار علوم طبیعی اشاره کرده است که در حد شگفتی و اعجاز علمی یا نظریه پردازی های علمی مطرح می شود که همگی این مطالب در راستای هدایت انسان، خداشناسی و معادشناسی است اما این گونه نیست که همه جزئیات علوم در قرآن بیان شده باشد چرا که هدف قرآن هدایت انسان است و کتاب شیمی و فیزیک و … نیست.
بنابراین با ردّ دیدگاه حداکثری و حداقلی، دیدگاه میانه باقی می ماند که مطلوب است و با آیات قرآن سازگاری می نماید.
آیه همه علوم بشری در قرآن وجود دارد؟
الف. دلایل موافقان
1. ظاهر آیات قرآن، دلالت بر این دارد که همه چیز در قرآن هست، مانند آیة ( وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کتَابٍ مُبِینٍ )؛[3] «و هیچ تر و هیچ خشکى نیست، جز این که در کتاب روشنگر (علم خدا ثبت) است».
در آیه ای دیگر چنین آمده است: ( وَنَزَّلْنَا عَلَیْک الْکتَابَ تِبْیَاناً لِکلِّ شَیْ ءٍ )؛[4] «و کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز (از کلیات دین) و رهنمود و رحمت و مژده اى براى مسلمانان است».
و درآیه ای دیگر آمده است: ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ )[5] «هیچ چیزی در کتاب فروگذار نکردیم».
قرآن وجود کتبی جهان تکوین و خلاصه ای از اسرار آفرینش است، پس همة علوم در قرآن وجود دارد و از آن الهام گرفته است حتی مسائل فیزیک، شیمی و ریاضی در قرآن هست و اگر ما نتوانیم آنها را پیدا کنیم، علتش این است که عقل ما، از درک و استخراج آن ها قاصر است و در آینده بشریت پیشرفت می کند و همة مسائل را از قرآن به دست می آورد.
مرحوم فیض کاشانی، در استدلال به آیة دوم، این طور می فرماید: «علوم انسان دو گونه است: اول، علوم مستفاد از حس که به وسیلة تجربه و حواس، به دست من ید و این علوم متغیّر، فاسد شدنی، محصور و متناهی است و بیشتر علوم این گونه است.
دوم، علومی که از مبادی، اسباب و غایات به صورت علوم واحد کلی بسیط، بر وجه عقلی و غیر متغیر به دست می آید و آن علم به مسبب الاسباب است، این علم ضروری، کلی و محیط به امور و احوال است و شک، تغییر و غلط در آن نیست و این علم مانند دانش خدا، به اشیا، علم ملائکه، انبیاء و اوصیاست که به احوال موجودات، در گذشته و آینده آگاهی دارند و هر کس خدا را، با اوصاف کمال بشناسد پس علم او، محیط به همة امور و احوال است و هر کس کیفیت این علم را بداند، معنای آیة «تبیاناً لکل شیء» را می فهمد و متوجه می گردد که همة علوم و معانی، در قرآن هست و هر امری خودش یا مقومات، اسباب، مبادی و غایات آن در قرآن وجود دارد».[6]بعضی این طور استشهاد می کنند که: بعد از جملة «لکل شیء» در آیة شریفه آمده است: «هدیً و رحمةً»؛ پس معلوم می شود که هدایت قرآن غیر از بیان همه چیز است. از این رو نمی توان گفت بیان همه چیز، عبارت است از بیانات تربیتی و هدایتی قرآن که برای بشر آورده است.
این امر (وجود همة علوم دنیایی، علوم بشری و معارف دینی در قرآن) در تفسیر «مجمع البیان»[7] به عنوان یک احتمال ذکر شده است.
جلال الدین سیوطی در «الاتقان» نیز، همین مطلب را همین دیدگاه را انتخاب کرده و به آیات فوق الذکر استشهاد نموده است.[8]غزالی در «احیاء العلوم» نیز می گوید: «پس علوم، همة آنها در افعال و صفات خدا داخل است و خداوند در قرآن، افعال، ذات و صفات خود را توضیح می دهد و این علوم بی نهایت است و در قرآن به اصول و کلیات (مجامع) آنها، اشاره شده است».[9]2. دلیل دوم، بر اینکه تمام معارف بشری، در قرآن وجود دارد، آیاتی است که اشاره به علوم مختلف می کند برای مثال به چند مورد اشاره می کنیم:
علوم ریاضی، قال الله تعالی: ( وَإِن کانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَکفَى بِنَا حَاسِبِینَ )[10]؛ چون در آیه از حساب و اندازه، سخن گفته است، پس اشاره به علوم ریاضی دارد.
علوم ماشین سازی و میکروب شناسی، قال الله تعالی: ( وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْکبُوهَا وَزِینَةً وَیَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ )؛[11] چون در آیه اشاره به خلق وسایل نقلیه می کند که اعراب آن زمان اطلاعی نداشتند، پس منظور وسایل نقلیه جدید، ماشین، هواپیما و … است و شاید اشاره به خلق میکروب ها و ویروس ها است که در آن زمان مردم از آن ها اطلاعی نداشته اند.
علوم شیمی، از آیات مربوط به حضرت ابراهیم(ع) که چهار مرغ را، ذبح کرد و بر سر چهار کوه گذارد، استفاده می شود که اجزای موجودات و ترکیبات آنها، مورد توجه قرآن بوده و علم جدید، این تجزیه و ترکیب ها را شیمی می نامد.
علم هندسه، از آیة شریفة (رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ)[12] به دست می آید؛ زیرا این آیه دلیل بر این است که خداوند، به درجات توجه داشته و با توجه به اینکه «رفیع» به حساب ابجد 360 می شود و «درجات» هم، اشاره به درجه است و محیط دایره هم 360 درجه است، پس این آیه، شاید اشاره به علم هندسه داشته باشد.[13]بنابراین، هر چند قرآن فرمول های شیمی، هندسه و … را بیان نمی کند، اما گاهی به یک مورد در آیه ای اشاره می کند که ده ها فرمول، احتیاج دارد.
غزالی در کتاب «جواهر القرآن»، بر این مطلب اصرار می ورزد و مثال های فراوان می زند که علوم مختلف، از قرآن نشأت گرفته است.او بعد از اینکه بیان می کند «تمام علوم دینی و علوم وابسته به آنها (مانند لغت، نحو، قرائات، علم مخارج حروف، علم تفسیر، علم قصص اولین، علم کلام، علم فقه، علم اصول فقه و …) از قرآن منشأ گرفته است، معتقد می شود که سایر علوم نیز، همه از قرآن شروع می شود مانند: علم طب، نجوم، علم هیئت، بدن حیوان و تشریح اعضا، علم سحر، طلسمات و … .
آن گاه می گوید: «این علوم (آنچه شمردیم و نشمردیم) اوائل و اصول آنها، از قرآن است و برای منشأ علم طب آیة ( وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ )[14] را که خداوند از زبان حضرت ابراهیم(ع) نقل می فرماید، مورد استناد قرار می دهد و معتقد است که این فعل واحد را کسی نمی شناسد، مگر آن که علم پزشکی را کامل بداند و … .[15]دکتر ذهبی نیز، در کتاب «التفسیر والمفسرون» مثال های زیادی از ادعای کسانی که معتقدند، همة علوم در قرآن، یا از قرآن است آورده است. مانند: علم طب، جدل، هیئت، هندسه، جبر، مقابله و … برای هر مورد نیز، آیاتی ذکر می کند.[16]3. دلیل سوم، بر وجود همة علوم در قرآن روایاتی است که در این زمینه وارد شده و مؤید عمومیت مستفاد، از ظاهر آیات است و به علاوه ائمه(ع) در مورد علوم مختلف (مانند: پزشکی، فضایی و …) سخن گفته اند و سپس فرموده اند که تمام علوم ما، از قرآن است. بر این اساس معلوم می گردد که علوم مختلف، در قرآن وجود دارد لکن افراد خاصی از آن مطّلع هستند، برای مثال به چند روایت اشاره می کنیم:
عن الباقر(ع): ان الله تبارک و تعالی لم یدع شیئاً تحتاج الیه الامة الانزله فی کتابه و بیّنة لرسوله ؛[17] «خداوند تبارک و تعالی هیچ چیزی را که مسلمانان، به آن محتاج باشند، فروگذار نکرده است و آنها را در قرآن، نازل فرموده و برای پیامبر(ص) بیان کرده است»».
عن ابی عبدالله(ع): انّی لاعلم ما فی السموات وما فی الارض واعلم ما فی الجنة واعلم ما فی النار واعلم ما کان وما یکون قال: ثم مکث هنیئة فرأی ان ذلک کبر علی من سمعه منه فقال: علمت ذلک منکتاب الله عزّوجلّ انّ الله عزّوجلّ یقول: فیه تبیان کل شیء ؛[18] «به درستی که من هر چه در آسمان ها و زمین است می دانم، هر چه در بهشت و جهنم است می دانم، هر چه واقع شده یا می شود می دانم، سپس کمی مکث فرمود و ملاحظه کرد که این مطلب برای شنوندگان دشوار آمده پس فرمودند: این مطالب را از قرآن، می دانم که خداوند می فرماید: قرآن بیان کنندة همه چیز است».
4. دلیل دیگر، بر وجود همة علوم در قرآن، مسألة بطون قرآن است.
در بسیاری از روایات اسلامی، به بطون قرآن و اینکه هر آیة یک بطن دارد اشاره شده است.[19]پس این اعجاز قرآن است که از یک آیه، هر کس یک مطلب می فهمد و به بطن آن آگاهی می یابد و عارف، فقیه، فیلسوف، فیزیکدان و … هر کدام برداشت جداگانه ، از آیه های قرآن دارند و هر کدام از یک آیه، چیزی متوجه می شوند که دیگران از آن غفلت می کنند.
پس هیچ کدام نباید برداشت دیگری را رد کند. زیرا اگر فیلسوف هم یک فیزیکدان بود مثل او برداشت می کرد.
به این مطلب غزالی در «احیاء العلوم» استشهاد کرده و تعداد علوم قرآن را، تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذکر کرده است و بعد می گوید:«این عدد چهار برابر می شود، چون هر کلمه ظاهر وباطن دارد و حد و مطلع دارد».[20] ب. دلایل مخالفان
اول. قرآن کتاب هدایت اخلاقی، تربیتی و دینی است و نازل شده است تا انسان ها را به سوی فضیلت ها و خداشناسی هدایت کند، تا از خرافه پرستی دور شوند و حقوق (افراد، خانواده و اجتماع) را به صورت کلی بیان کرده، تا مردم با رعایت احکام الهی، زندگی سالم داشته باشند و بر جهان شناسی و معرفت طبیعت، تکیه می کند، تا رابطة انسان و جهان با خدا روشن شود و مردم معرفت بهتری نسبت به خدا پیدا کنند.
بنابراین ضرورتی ندارد که قرآن، همة مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمول های آن ها، بیان کرده باشد، بلکه اشاراتی به آیات الهی، در زمین و آسمان برای سیر در ملکوت و تفکر در صنع الهی دارد، تا به هدف تربیت و تزکیة انسان ها، نایل شود و بعید نیست منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل دینی و هدایتی مردم باشد همان طور که بعضی از مفسرین هم گفته اند.[21]خلاصة کلام اینکه هدف قرآن، تربیت معنوی انسان است و در این راه، لازم نیست همة معارف تجربی و غیر تجربی را برای بشر بیان کند؛ چون انسان عقل و احساس دارد و خود می تواند، مسائل تجربی و علوم را، به دست آورد. به علاوه این علوم، لازمة لاینفک تربیت معنوی انسان نیست.
یکی از اساتید صاحب نظر می فرماید: «لازم نیست قرآن در یک مسئلة علمی، حتماً نظریه داده باشد، زیرا قرآن در صدد و در جایگاه حل مسائل علمی نیست. البته آنچه فرموده باشد حق است و اگر اشاره ای به نکته ای علمی داشته باشد و به راستی لفظ قرآن، بر آن دلالت کند حق است و جای هیچ حرفی نیست».[22]دوم. ظهور آیاتی که دلالت بر این دارد که همه چیز، در قرآن است قابل اخذ نیست. یعنی، نمی توان عمومیت آنها را پذیرفت که بگوییم همة علوم بشری و همة معارف دینی با هم و به صورت مفصل، در قرآن موجود است و برای رفع این ظهور، سه شاهد داریم:
الف. این ظهور خلاف بداهت است؛ چون بسیاری از مسائل علوم جدید مانند: فرمول های شیمی، فیزیک و ریاضی در ظواهر قرآن، موجود نیست و این مطلب را هر کس که یک بار، قرآن را با دقت مطالعه کند، متوجه می شود (البته مسئلة بطون قرآن و علم ائمه(ع) بحث دیگری است که مستقلاً به آن اشاره می کنیم).
ب. بعضی از مفسران قرآن، صریحاً این ظهور را، انکار کرده اند و جالب اینکه در میان این مفسران کسانی به چشم می خورند که از سردمداران تفسیر علمی قرآن هستند.
برای مثال: سید محمد رشید رضا، در ذیل آیة شریفة ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ )[23] می گوید: «اگر مراد از کتاب، علم الهی، یا لوح محفوظ باشد، پس عمومیت آیه به ظاهرش محفوظ است (یعنی تمام چیزها و امور دین و دنیا در علم الهی موجود است)؛ اما اگر منظور از کتاب، قرآن باشد «شیء» منظور، موضوع دینی است و آن هدایت الهی است. پس همه چیز که مربوط به اقسام هدایت است، در قرآن بیان شده است و این قول را که بعضی می گویند قرآن تمام علوم موجودات را، در بر دارد کسی از صحابه و علمای تابعین و غیر آنها نگفته است و هیچ کس آن را قبول نمی کند، مگر کسی که قائل شود هر چه در کتاب های گذشتگان است حق است، اگر چه مخالف عقل، نقل و لغت باشد».[24]طنطاوی در تفسیر خود «لکل شیء» را امور دینی (که گاهی به طور تفصیل اجمال ذکر شده) می داند.[25]ابواسحاق ابراهیم بن مسوی الشاطبی (790 ق) در کتاب «الموافقات»، ظهور آیات را شدیداً انکار می کند[26] و دکتر ذهبی نیز، در «التفسیر والمفسرون»، با او همراهی می نماید.
ج. در مورد کتاب، در آیات شریفه، چند احتمال ذکر شده است که یکی از آنها این است که منظور قرآن باشد. پس به طور قطع نمی توان گفت که قرآن کریم می فرماید همة چیزها، علوم و معارف دینی و دنیایی، در قرآن موجود است (بلی این یکی از احتمالات در مورد آیة شریفه است، ولی چون این ظهور، مخالف عقل است آن را کنار می گذاریم) و اما احتمالاتی که مفسرین در مورد کتاب در آیات شریفه داده اند عبارت است از:
1. منظور از کتاب، قرآن کریم باشد؛ پس همة امور دین و دنیا در قرآن موجود است یا اینکه منظور از کتاب، قرآن کریم باشد اما فقط امور شرعی و دینی در قرآن موجود است، چنانچه در تفسیر «مجمع البیان»[27]، «کشاف»[28] و«المیزان»[29] آمده است.
2. منظور کتابی است که نزد خداست و همة امور گذشته و آینده را، در بردارد و آن لوح محفوظ است، همان طور که در بعضی از تفاسیر شیعه[30] و اهل سنت، به آن تصریح کرده اند.[31]3. منظور از کتاب، در آیة شریفة ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ ) اجل باشد، یعنی هیچ چیزی را ترک نکردیم، مگر آنکه مرگ او را واجب ساختیم[32] و چنین احتمالی را نیز در آیة شریفة ( وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کتَابٍ مُبِینٍ ) داده اند[33] و «مجمع البیان» غیر آن احتمال را ذکر نکرده است.
4. منظور از کتاب، علم خدا باشد؛ چنانچه بعضی به آن تصریح کرده اند (البته شاید منظور از علم خدا، همان لوح محفوظ باشد ولی در بعضی تفاسیر جدا شده است).[34]5. در بعضی از روایات که در تفسیر برهان، آمده است، کتاب راه به امام مبین معنا فرموده اند.[35]سوم: در مورد آیات قرآن که اشاراتی به علوم طبیعی، تجربی و شناخت طبیعت دارد، آیا هدف آن بیان کشف فرمول های هندسه و شیمی است؟ یا به طور استطرادی و حاشیه ای، این بحث ها را مطرح کرده است؟ در اینجا بسیاری معتقدند که ذکر مثال های علمی در قرآن، موضوعیت ندارد؛ یعنی صرف مثال است و هدف، آموزش علوم نیست؛ بلکه مثال را برای هدفی دیگر آورده است.
در این مورد، چون ما یک بحث مستقل خواهیم داشت، در اینجا از ذکر دلایل و نظرات صرف نظر می کنیم، اما این مطلب، لازم به ذکر است که آیاتی را که برای پیدایش علوم شیمی، ماشین سازی و هندسه، استشهاد کرده اند دلالت بسیار ضعیفی دارد و یا اصلاً بر موارد فوق دلالت ندارد، برای مثال آیة رفیع الدرجات، هیچ ربطی به دایره و 360 درجه بودن آن ندارد و حمل آیات قرآن بدون قرینة عقلی یا نقلی بر یک مطلب تفسیر به رأی است. در این مورد درجات دایره، یک قرارداد و اعتبار ریاضی است و آیة شریفه هم اشاره ای، به دایره ندارد و استفادة عدد 360 از اعداد ابجد، هم بلادلیل است و هیچ دلیل نقلی یا عقلی نداریم که قرآن بر اساس حروف ابجد، صادر شده باشد.
بلی بعضی آیات قرآن، اشاراتی به علوم دارد و یا حتی تشویق به علم می کند و گاهی ممکن است اشارة قرآن به یک مطلب، موجب توجه انسان به رشتة علمی شده باشد اما این مطلب غیر از این است که کسی ادعا کند، تمام فرمول ها و طرز ساخت ماشین و هواپیما در قرآن آمده است.
چهارم، در مورد بطون قرآن و اینکه آیا منشأ علم ائمه(ع) به تمام معارف و علوم گذشته و آینده از طریق قرآن است و با علم به مبادی و مقومات اسباب که فیض کاشانی، در مورد قرآن مطرح می فرموده است؟ به چند صورت می توانیم پاسخ دهیم:
الف. در ضمن احتمالات در تفسیر آیات شریفه، بیان کردیم که بعضی کتاب را، به معنای امام یا لوح محفوظ یا علم الهی گرفته اند بنابراین تفسیر، مسئله حل می شود؛ چون علوم و معارف، نزد امام مبین است، یا همة علوم در علم الهی یا لوح محفوظ است که پیامبر(ص) و امام(ع) از آن اطلاع دارند، بنابراین مسألة وجود جمیع علوم در قرآن، مطرح نمی شود و اگر در روایات هم اشاره ای به کتاب الله (و اینکه منشأ علوم ائمه(ع) از آنجاست) شده است، اشاره به همان لوح محفوظ، یا علم الهی است (که شاید منظور فیض کاشانی هم، همین مطلب باشد) و قرینة جالب این است که در روایت ها کلمة «کتاب الله» (نه کلمة قرآن) آمده بود.
ب. احتمال دارد که علوم ائمه(ع) یا باطن قرآن هم، مربوط به همان چیزی باشد که ظواهر قرآن، مربوط به آن است؛ یعنی، در ارتباط با احکام الهی و هدایت الهی باشد، نه اینکه تمام علوم و معارف بشری، مانند: شیمی و فیزیک در باطن قرآن باشد.
این مطلب از بعضی روایات که در ذیل آیات مورد بحث آورده شده، استثمام می شود؛[36] چون در این روایات، مثال به حلال، حرام و حدود می زنند و سپس «کل مایحتاج الیه الناس» (هر چیزی را که مردم به آن احتیاج دارند) را ذکر می کنند، پس ممکن است منظور، احتیاجات دینی و هدایتی مردم باشد، هر چند علم پیامبر(ص) و امام(ع) به علوم و معارف بشری، از طریق باطن قرآن یا از ناحیة قرآن، یا از ناحیة وحی و یا الهام ممکن است؛ اما بحث در این است که آیا این آیات دلالت بر این مطلب دارد یا ندارد؟
ج) ممکن است در اینجا تفصیل قائل شویم؛ یعنی بگوییم:
1. ظواهر قرآن که مردم می فهمند، عبارت است از بیان معارف دینی و هر چه که مربوط به هدایت انسان است، پس بیان علوم جدید، با تمام جزئیات آن هدف ظاهر قرآن نیست.
2. اما قرآن (که شامل ظاهر و باطن می باشد) همة علوم و معارف دینی و غیر دینی را در بر دارد. اما مخاطب آن پیامبر(ص) و ائمه(ع) هستند و فقط آنها می توانند این علوم را استخراج کنند. یعنی قرآن تبیان همه چیز (علوم دینی و علوم جدید بشری) هست، ولی فقط برای پیامبر و اوصیای اوتبیان است.
در این مورد، علامه طباطبایی(ره) کلام جالبی دارند: ایشان در ذیل آیة شریفة ( وَنَزَّلْنَا عَلَیْک الْکتَابَ تِبْیَاناً لِکلِّ شَیْ ءٍ )[37] می فرماید: «ظاهراً مراد از کل شیء هر چیزی است که به هدایت مربوط باشد، هر چه که مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شرایع الهیه، قصص و موعظه ها احتیاج دارند، قرآن به آن هدایت کرده است و بیان نموده است و ما از ظاهر الفاظ قرآن و مقاصد آن، همین مطلب را متوجه می شویم اما در روایات نقل شده است که در قرآن، علم گذشته و آینده، تا قیامت موجود است و اگر این روایات صحیح باشد، منظور، از تبیان اعم از دلالت لفظی است، پس شاید اشاراتی از غیر طریق دلالت لفظی دارد و اسراری را کشف می کند که فهم عرفی، به آنها راهی ندارد».[38]بنابراین اگر منظور از بطون قرآن و علم ائمه(ع) این طریق باشد، از محل بحث ما خارج است؛ چون اختلاف در این بود که آیا همین قرآن موجود، صرف نظر از روایات و بیان پیامبر(ص) و ائمه(ع) ظواهر آن جمیع علوم بشری و دینی را در بردارد یا ندارد و اگر شما بگویید: پیامبر و ائمه(ع) از باطن ورموز قرآن، همة علوم را در می یابند، ربطی به بحث ما ندارد و شاید این وجه جمع بین دو قول (موافق و مخالف) در این مسأله باشد؛ به عبارت دیگر اینجا دو بحث است:
نخست اینکه آیا ظاهر قرآن، با همین کلمات و الفاظ و معانی عرفی آن، بر تمام علوم و معارف دینی و بشری مانندشیمی و فیزیک دلالت دارد یا ندارد؟ که البته کسی شک ندارد که چنین دلالتی وجود ندارد.
دوم اینکه آیا قرآن، با توجه به علم پیامبر(ص) و ائمه(ع) و باطن آن و رموز آن دلالت بر جمیع معارف دینی و بشری می تواند داشته باشد یا نمی تواند داشته باشد. که در این مورد هم، شکی نیست که اگر روایات وارده در بحث بطون قرآن و علوم ائمه(ع) از طریق قرآن، تمام و صحیح باشد و آنها را بپذیریم[39] این مطلب تمام است، ولی از محل بحث ما خارج است.
پنجم. دلیل دیگر بر اینکه نمی توان گفت: همة علوم بشری، در قرآن وجود دارد این است که بر اساس این قول؛ اشکالات و محذورات متعددی به وجود می آید که ما به آنها اشاره می کنیم:
الف. تفسیر به رأی و تأویل، خطر این تفکر است؛ چون قرآن در همة مسائل علمی صراحت ندارد و کسی که می گوید همة مسائل در قرآن هست، گاهی ناچار می شود بعضی آیات را تأویل کند و آیات را، از معانی صحیح و روشن خود منحرف نماید و قرآن را به طور واژگونه تفسیر نماید و قرآن را به طور واژگونه تفسیر سازد. در حالی که پیامبر(ص) و ائمه(ع) از تفسیر به رأی، نهی کرده اند و وعدة آتش به آن داده اند[40] (که نمونة آن را در تفسیر آیة «رفیع الدرجات» دیدیم).
ب. باعث می شود تا قرآن که کتاب مبین و هدایت است، به صورت یک کتاب مجمل و مبهم و پر از اسرار کشف نشده نشان داده شود؛ زیرا بسیاری از علوم و جزئیات آنها در قرآن یافت نمی شود. از این رو بعضی افراد ناچار می شوند، دامنة اسرار را توسعه دهند و کم کم بگویند ظواهر قرآن را ما نمی فهمیم و برای ما حجت نیست.
ج. تعصب و جمود و تهمت به طرف مقابل، از پیامدهای این تفکر است؛ زیرا بسیاری از مطالب علمی، در قرآن قابل اثبات نیست از این جهت بعضی افراد اظهار نظر بی دلیل می کنند و در مقابل انکار مخالفان به تهمت (عدم ایمان به قرآن، ملحد، معاند و …) دست یازند.[41]د. الفاظ قرآن معانی معینی دارد که در لغت و اصطلاحات شرعی و معانی عرفی مذکور است و اگر بگوییم قرآن بر تمام علوم دلالت دارد، لازم می آید الفاظی که در عصر نزول نازل شده، معانی جدیدی که در نسل های بعد می آید (مانند فرمول های شیمی و فیزیک) را قصد کرده باشد و این مطلب در نظر هیچ انسان عاقلی، صحیح به نظر نمی رسد که اعراب با یک فهم مشخص خطاب به الفاظ معین شوند، ولی معانی هزار سال بعد از آن الفاظ مراد باشد.[42]هـ . چون علوم جدید و نظریات علمی، در معرض خطا و تغییر است و هر چند سال که می گذرد یک نظریه، باطل و نظر جدیدی ارائه می شود که گاهی این نظریات با هم تنافی و تضاد دارند و اگر قرآن بر این نظریات، تطبیق شود و گفته شود که همة علوم در قرآن وجوددارد لازم می آید که الفاظ و آیات قرآن هم، در معرض این آفات قرار گیرد؛ در حالی که قرآن از باطل به دور است.[43] جمع بندی و نتیجه گیری
از تمام مطالب گذشته، به این نتیجه می رسیم که ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشری (با تمام فرمول ها و جزئیات آن) دلالت ندارد و اگر با توجه به بطون و علم پیامبر(ص) و ائمه(ع) کسی چنین چیزی اثبات کند، از محل بحث ما خارج است و علم آن، مختص به پیامبر(ص) و ائمه(ع) است.
بلی در قرآن، اشاراتی به بعضی از علوم و مطالب علمی شده است که استطرادی و عرضی است و در بحث آینده، اهداف مثال های علمی قرآن را بررسی خواهیم کرد. ولی همة علوم بالفعل در قرآن مذکور نیست، و این آیات (مانند آیة 89 سورة نحل و 38 و 59 سورة انعام) دلالت بر این مطلب دارد که تمام احتیاجات دینی و هدایتی مردم، در قرآن به طور تفصیل یا مجمل ذکر شده است.
در اینجا لازم است به برادران دینی تذکر دهیم که مواظب باشند، این گونه آیات وسیله ای برای فریب مردم و مانعی در جلوگیری از پیشرفت علمی و انجام تحقیقات تجربی و یا بهانة سستی علمی بعضی افراد نگردد. استعمارگران ممکن است با تمسک به این آیات و ایجاد این ذهنیت که تمام علوم اولین و آخرین و معارف بشری در قرآن موجود است، در صدد برآیند که مسلمانان را از تحقیق و کشف مطالب و علوم جدید، دور نگه دارند و از جهل آنان به نفع خود و برای سلطه بر آنها استفاده کنند. مسلمانان احتیاج به علوم جدید و پیشرفت های علمی دارند، تا در سایة قرآن و هدایت پیامبر(ص) و اهل البیت(ع) قلّه های سعادت و کمال را یکی پس از دیگری طی کنند.
پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: جواهر القرآن، فصل چهارم، ص 18 و احیاء علوم دین، ج 1، ص 289.
[2]. ر.ک: الموافقات، ج 2، ص 488.
[3]. انعام/ 59.
[4]. نحل/ 89.
[5]. انعام/ 38.
[6]. تفسیر صافی، ج 1، ص 57 (فیض کاشانی6).
[7]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 289، ذیل آیة شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[8]. الاتقان، ج 4، ص 38، چاپ رضی در قم.
[9]. احیاء العلوم، ج 1، ص 289، چاپ دارالمعرفة بیروت.
[10]. انبیاء/ 47.
[11]. نحل/ 8 .
[12]. غافر/ 15.
[13]. رابطة علم و دین، عباسعلی سرفرازی، ص 47 ـ 49، با تلخیص.
[14]. شعراء/ 80 .
[15]. کتاب جوهر القرآن، فصل چهارم، ص 18.
[16]. التفسیر والمفسرون، دکتر ذهبی، ج 2، ص 475 ـ 484.
[17]. تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 74.
[18]. اصول کافی، ج 1، ص 388 حدیث دوم (چاپ تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت(ع).
[19]. میزان الحکمه، ج 8، ص 94 ـ 95.
[20]. احیاء العلوم، ج 1، ص 289، چاپ دارالمعرفة.
[21]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298؛ تفسیر کشاف، ج 2، ص 628؛ المیزان، 14، ص 325.
[22]. معارف قرآن، تألیف استاد مصباح یزدی، ص 229.
[23]. انعام/ 38.
[24]. تفسیر القرآن الحکیم (معروف به المنار) ج 7، ص 395.
[25]. تفسیر الجواهر طنطاوی، ج 8 ، ص 130، ذیل آیه 89، سورة نحل.
[26]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 489.
[27]. تفسیر الکشاف، ج 2، ص 628، ذیل آیه 89 سورة نحل (چاپ بیروت).
[28]. تفسیر الکشاف، ج 2، ص 628، ذیل آیه 89 سورة نحل (چاپ بیروت).
[29]. المیزان، ج 14، ص 325 (چاپ بیروت)؛ نمونه، ج 11، ص 381 (دارالکتاب الاسلامیه).
[30]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298، ذیل آیه شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[31]. تفسیر الکشاف زمخشری، ج 2، ص 21 و 31، سوره انعام (چاپ بیروت)؛ تفسیر الجواهر، طنطاوی، ج 4، ص 37 (چاپ اسلامیه).
[32]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298، ذیل آیة شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[33]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 311، ذیل آیة شریفه 59 سوره انعام (چاپ اسلامیه).
[34]. تفسیر الکشاف، زمخشری، ج 2، ص 31، ذیل آیه 59 سورة انعام (چاپ بیروت) و تفسیر الجواهر، طنطاوی، ج 4، ص 37 (چاپ اسلامیه).
[35]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 529.
[36]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 524.
[37]. نحل/ 89 .
[38]. المیزان، ج 14، ص 325، (چاپ بیروت) با تلخیص.
[39]. ما در این جا در صدد بررسی اسناد و متون احادیث، بطون و علم ائمه(ع) نیستیم و به بحث ما هم ربطی ندارد و این مطلب باید در جای خود، بررسی شود و روایات زیادی در این مورد وارد شده است.
[40]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 19؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 199.
[41]. رابطة علم و دین، عباسعلی سرفرازی، ص 49 به بعد.
[42]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 491، با تلخیص و اضافات.
[43]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 492، با تلخیص و اضافات.
بر اساس این دیدگاه همه جزئیات علوم در قرآن وجود دارد. همان طور که گذشت سرچشمه این دیدگاه در سخنان غزالی (م 505ق) مشاهده شد[1] و مورد مخالفت شاطبی و برخی صاحب نظران در طول تاریخ قرار گرفته است. طرفداران این دیدگاه به برخی آیات و احادیث استدلال کرده اند که در ادامه به بررسی و نقد آن ها خواهیم پرداخت تا روشن شود که این مطلب صحیح نیست.
ب: دیدگاه حداقلی
بر اساس این دیدگاه قرآن و علم تقریباً از هم دیگر جدا هستند. به عبارت دیگر قرآن به مسائل اخروی می پردازد و مسائل دنیوی را به مردم واگذار کرده است همان طور که گذشت سرچشمه این دیدگاه را می توانیم در سخنان شاطبی (م 790ق) یافت که در مخالفت با دیدگاه غزالی بیان کرده است. «قرآن برای بیان احکام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است».[2]البته چهره جدیدی از این دیدگاه را در سخنان کسانی می یابیم که می گویند: قرآن فقط مثال های علمی زده است.
بررسی: این دیدگاه ذیل مباحث رابطه قرآن و علم بررسی شد و روشن گردید که قرآن کریم در موارد متعددی به مباحث علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته است و گزاره های علمی قرآن در موارد متعددی گزارش و اخبار از جهان طبیعت (مثل حرکت خورشید، نیروی جاذبه و …) است.
همان طور که قرآن در زمینه تربیت، اقتصاد، سیاست، مدیریت، حقوق، مسائل اجتماعی و جامعه شناختی و … مطالب ارزنده ای دارد که در عصر حاضر نیز مورد توجه دانشمندان این علوم است و گاهی در حد نظریه پردازی و اعجاز علمی مطرح می شود و مبانی و اهداف علوم انسانی را جهت دهی می کند.
بنابراین نمی توان گفت قرآن با علوم رابطه ندارد یا رابطه آن حداقلی و در حد مثال های علمی است.
ج: دیدگاه میانه
بر اساس این دیدگاه قرآن و علوم رابطه سازگارانه دارند و بیش از دو هزار آیه قرآن به مسائل علمی پرداخته است و در موارد متعددی به اهداف و مبانی و روش های علوم انسانی و اخبار علوم طبیعی اشاره کرده است که در حد شگفتی و اعجاز علمی یا نظریه پردازی های علمی مطرح می شود که همگی این مطالب در راستای هدایت انسان، خداشناسی و معادشناسی است اما این گونه نیست که همه جزئیات علوم در قرآن بیان شده باشد چرا که هدف قرآن هدایت انسان است و کتاب شیمی و فیزیک و … نیست.
بنابراین با ردّ دیدگاه حداکثری و حداقلی، دیدگاه میانه باقی می ماند که مطلوب است و با آیات قرآن سازگاری می نماید.
آیه همه علوم بشری در قرآن وجود دارد؟
الف. دلایل موافقان
1. ظاهر آیات قرآن، دلالت بر این دارد که همه چیز در قرآن هست، مانند آیة ( وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کتَابٍ مُبِینٍ )؛[3] «و هیچ تر و هیچ خشکى نیست، جز این که در کتاب روشنگر (علم خدا ثبت) است».
در آیه ای دیگر چنین آمده است: ( وَنَزَّلْنَا عَلَیْک الْکتَابَ تِبْیَاناً لِکلِّ شَیْ ءٍ )؛[4] «و کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز (از کلیات دین) و رهنمود و رحمت و مژده اى براى مسلمانان است».
و درآیه ای دیگر آمده است: ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ )[5] «هیچ چیزی در کتاب فروگذار نکردیم».
قرآن وجود کتبی جهان تکوین و خلاصه ای از اسرار آفرینش است، پس همة علوم در قرآن وجود دارد و از آن الهام گرفته است حتی مسائل فیزیک، شیمی و ریاضی در قرآن هست و اگر ما نتوانیم آنها را پیدا کنیم، علتش این است که عقل ما، از درک و استخراج آن ها قاصر است و در آینده بشریت پیشرفت می کند و همة مسائل را از قرآن به دست می آورد.
مرحوم فیض کاشانی، در استدلال به آیة دوم، این طور می فرماید: «علوم انسان دو گونه است: اول، علوم مستفاد از حس که به وسیلة تجربه و حواس، به دست من ید و این علوم متغیّر، فاسد شدنی، محصور و متناهی است و بیشتر علوم این گونه است.
دوم، علومی که از مبادی، اسباب و غایات به صورت علوم واحد کلی بسیط، بر وجه عقلی و غیر متغیر به دست می آید و آن علم به مسبب الاسباب است، این علم ضروری، کلی و محیط به امور و احوال است و شک، تغییر و غلط در آن نیست و این علم مانند دانش خدا، به اشیا، علم ملائکه، انبیاء و اوصیاست که به احوال موجودات، در گذشته و آینده آگاهی دارند و هر کس خدا را، با اوصاف کمال بشناسد پس علم او، محیط به همة امور و احوال است و هر کس کیفیت این علم را بداند، معنای آیة «تبیاناً لکل شیء» را می فهمد و متوجه می گردد که همة علوم و معانی، در قرآن هست و هر امری خودش یا مقومات، اسباب، مبادی و غایات آن در قرآن وجود دارد».[6]بعضی این طور استشهاد می کنند که: بعد از جملة «لکل شیء» در آیة شریفه آمده است: «هدیً و رحمةً»؛ پس معلوم می شود که هدایت قرآن غیر از بیان همه چیز است. از این رو نمی توان گفت بیان همه چیز، عبارت است از بیانات تربیتی و هدایتی قرآن که برای بشر آورده است.
این امر (وجود همة علوم دنیایی، علوم بشری و معارف دینی در قرآن) در تفسیر «مجمع البیان»[7] به عنوان یک احتمال ذکر شده است.
جلال الدین سیوطی در «الاتقان» نیز، همین مطلب را همین دیدگاه را انتخاب کرده و به آیات فوق الذکر استشهاد نموده است.[8]غزالی در «احیاء العلوم» نیز می گوید: «پس علوم، همة آنها در افعال و صفات خدا داخل است و خداوند در قرآن، افعال، ذات و صفات خود را توضیح می دهد و این علوم بی نهایت است و در قرآن به اصول و کلیات (مجامع) آنها، اشاره شده است».[9]2. دلیل دوم، بر اینکه تمام معارف بشری، در قرآن وجود دارد، آیاتی است که اشاره به علوم مختلف می کند برای مثال به چند مورد اشاره می کنیم:
علوم ریاضی، قال الله تعالی: ( وَإِن کانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَکفَى بِنَا حَاسِبِینَ )[10]؛ چون در آیه از حساب و اندازه، سخن گفته است، پس اشاره به علوم ریاضی دارد.
علوم ماشین سازی و میکروب شناسی، قال الله تعالی: ( وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْکبُوهَا وَزِینَةً وَیَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ )؛[11] چون در آیه اشاره به خلق وسایل نقلیه می کند که اعراب آن زمان اطلاعی نداشتند، پس منظور وسایل نقلیه جدید، ماشین، هواپیما و … است و شاید اشاره به خلق میکروب ها و ویروس ها است که در آن زمان مردم از آن ها اطلاعی نداشته اند.
علوم شیمی، از آیات مربوط به حضرت ابراهیم(ع) که چهار مرغ را، ذبح کرد و بر سر چهار کوه گذارد، استفاده می شود که اجزای موجودات و ترکیبات آنها، مورد توجه قرآن بوده و علم جدید، این تجزیه و ترکیب ها را شیمی می نامد.
علم هندسه، از آیة شریفة (رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ)[12] به دست می آید؛ زیرا این آیه دلیل بر این است که خداوند، به درجات توجه داشته و با توجه به اینکه «رفیع» به حساب ابجد 360 می شود و «درجات» هم، اشاره به درجه است و محیط دایره هم 360 درجه است، پس این آیه، شاید اشاره به علم هندسه داشته باشد.[13]بنابراین، هر چند قرآن فرمول های شیمی، هندسه و … را بیان نمی کند، اما گاهی به یک مورد در آیه ای اشاره می کند که ده ها فرمول، احتیاج دارد.
غزالی در کتاب «جواهر القرآن»، بر این مطلب اصرار می ورزد و مثال های فراوان می زند که علوم مختلف، از قرآن نشأت گرفته است.او بعد از اینکه بیان می کند «تمام علوم دینی و علوم وابسته به آنها (مانند لغت، نحو، قرائات، علم مخارج حروف، علم تفسیر، علم قصص اولین، علم کلام، علم فقه، علم اصول فقه و …) از قرآن منشأ گرفته است، معتقد می شود که سایر علوم نیز، همه از قرآن شروع می شود مانند: علم طب، نجوم، علم هیئت، بدن حیوان و تشریح اعضا، علم سحر، طلسمات و … .
آن گاه می گوید: «این علوم (آنچه شمردیم و نشمردیم) اوائل و اصول آنها، از قرآن است و برای منشأ علم طب آیة ( وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ )[14] را که خداوند از زبان حضرت ابراهیم(ع) نقل می فرماید، مورد استناد قرار می دهد و معتقد است که این فعل واحد را کسی نمی شناسد، مگر آن که علم پزشکی را کامل بداند و … .[15]دکتر ذهبی نیز، در کتاب «التفسیر والمفسرون» مثال های زیادی از ادعای کسانی که معتقدند، همة علوم در قرآن، یا از قرآن است آورده است. مانند: علم طب، جدل، هیئت، هندسه، جبر، مقابله و … برای هر مورد نیز، آیاتی ذکر می کند.[16]3. دلیل سوم، بر وجود همة علوم در قرآن روایاتی است که در این زمینه وارد شده و مؤید عمومیت مستفاد، از ظاهر آیات است و به علاوه ائمه(ع) در مورد علوم مختلف (مانند: پزشکی، فضایی و …) سخن گفته اند و سپس فرموده اند که تمام علوم ما، از قرآن است. بر این اساس معلوم می گردد که علوم مختلف، در قرآن وجود دارد لکن افراد خاصی از آن مطّلع هستند، برای مثال به چند روایت اشاره می کنیم:
عن الباقر(ع): ان الله تبارک و تعالی لم یدع شیئاً تحتاج الیه الامة الانزله فی کتابه و بیّنة لرسوله ؛[17] «خداوند تبارک و تعالی هیچ چیزی را که مسلمانان، به آن محتاج باشند، فروگذار نکرده است و آنها را در قرآن، نازل فرموده و برای پیامبر(ص) بیان کرده است»».
عن ابی عبدالله(ع): انّی لاعلم ما فی السموات وما فی الارض واعلم ما فی الجنة واعلم ما فی النار واعلم ما کان وما یکون قال: ثم مکث هنیئة فرأی ان ذلک کبر علی من سمعه منه فقال: علمت ذلک منکتاب الله عزّوجلّ انّ الله عزّوجلّ یقول: فیه تبیان کل شیء ؛[18] «به درستی که من هر چه در آسمان ها و زمین است می دانم، هر چه در بهشت و جهنم است می دانم، هر چه واقع شده یا می شود می دانم، سپس کمی مکث فرمود و ملاحظه کرد که این مطلب برای شنوندگان دشوار آمده پس فرمودند: این مطالب را از قرآن، می دانم که خداوند می فرماید: قرآن بیان کنندة همه چیز است».
4. دلیل دیگر، بر وجود همة علوم در قرآن، مسألة بطون قرآن است.
در بسیاری از روایات اسلامی، به بطون قرآن و اینکه هر آیة یک بطن دارد اشاره شده است.[19]پس این اعجاز قرآن است که از یک آیه، هر کس یک مطلب می فهمد و به بطن آن آگاهی می یابد و عارف، فقیه، فیلسوف، فیزیکدان و … هر کدام برداشت جداگانه ، از آیه های قرآن دارند و هر کدام از یک آیه، چیزی متوجه می شوند که دیگران از آن غفلت می کنند.
پس هیچ کدام نباید برداشت دیگری را رد کند. زیرا اگر فیلسوف هم یک فیزیکدان بود مثل او برداشت می کرد.
به این مطلب غزالی در «احیاء العلوم» استشهاد کرده و تعداد علوم قرآن را، تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذکر کرده است و بعد می گوید:«این عدد چهار برابر می شود، چون هر کلمه ظاهر وباطن دارد و حد و مطلع دارد».[20] ب. دلایل مخالفان
اول. قرآن کتاب هدایت اخلاقی، تربیتی و دینی است و نازل شده است تا انسان ها را به سوی فضیلت ها و خداشناسی هدایت کند، تا از خرافه پرستی دور شوند و حقوق (افراد، خانواده و اجتماع) را به صورت کلی بیان کرده، تا مردم با رعایت احکام الهی، زندگی سالم داشته باشند و بر جهان شناسی و معرفت طبیعت، تکیه می کند، تا رابطة انسان و جهان با خدا روشن شود و مردم معرفت بهتری نسبت به خدا پیدا کنند.
بنابراین ضرورتی ندارد که قرآن، همة مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمول های آن ها، بیان کرده باشد، بلکه اشاراتی به آیات الهی، در زمین و آسمان برای سیر در ملکوت و تفکر در صنع الهی دارد، تا به هدف تربیت و تزکیة انسان ها، نایل شود و بعید نیست منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل دینی و هدایتی مردم باشد همان طور که بعضی از مفسرین هم گفته اند.[21]خلاصة کلام اینکه هدف قرآن، تربیت معنوی انسان است و در این راه، لازم نیست همة معارف تجربی و غیر تجربی را برای بشر بیان کند؛ چون انسان عقل و احساس دارد و خود می تواند، مسائل تجربی و علوم را، به دست آورد. به علاوه این علوم، لازمة لاینفک تربیت معنوی انسان نیست.
یکی از اساتید صاحب نظر می فرماید: «لازم نیست قرآن در یک مسئلة علمی، حتماً نظریه داده باشد، زیرا قرآن در صدد و در جایگاه حل مسائل علمی نیست. البته آنچه فرموده باشد حق است و اگر اشاره ای به نکته ای علمی داشته باشد و به راستی لفظ قرآن، بر آن دلالت کند حق است و جای هیچ حرفی نیست».[22]دوم. ظهور آیاتی که دلالت بر این دارد که همه چیز، در قرآن است قابل اخذ نیست. یعنی، نمی توان عمومیت آنها را پذیرفت که بگوییم همة علوم بشری و همة معارف دینی با هم و به صورت مفصل، در قرآن موجود است و برای رفع این ظهور، سه شاهد داریم:
الف. این ظهور خلاف بداهت است؛ چون بسیاری از مسائل علوم جدید مانند: فرمول های شیمی، فیزیک و ریاضی در ظواهر قرآن، موجود نیست و این مطلب را هر کس که یک بار، قرآن را با دقت مطالعه کند، متوجه می شود (البته مسئلة بطون قرآن و علم ائمه(ع) بحث دیگری است که مستقلاً به آن اشاره می کنیم).
ب. بعضی از مفسران قرآن، صریحاً این ظهور را، انکار کرده اند و جالب اینکه در میان این مفسران کسانی به چشم می خورند که از سردمداران تفسیر علمی قرآن هستند.
برای مثال: سید محمد رشید رضا، در ذیل آیة شریفة ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ )[23] می گوید: «اگر مراد از کتاب، علم الهی، یا لوح محفوظ باشد، پس عمومیت آیه به ظاهرش محفوظ است (یعنی تمام چیزها و امور دین و دنیا در علم الهی موجود است)؛ اما اگر منظور از کتاب، قرآن باشد «شیء» منظور، موضوع دینی است و آن هدایت الهی است. پس همه چیز که مربوط به اقسام هدایت است، در قرآن بیان شده است و این قول را که بعضی می گویند قرآن تمام علوم موجودات را، در بر دارد کسی از صحابه و علمای تابعین و غیر آنها نگفته است و هیچ کس آن را قبول نمی کند، مگر کسی که قائل شود هر چه در کتاب های گذشتگان است حق است، اگر چه مخالف عقل، نقل و لغت باشد».[24]طنطاوی در تفسیر خود «لکل شیء» را امور دینی (که گاهی به طور تفصیل اجمال ذکر شده) می داند.[25]ابواسحاق ابراهیم بن مسوی الشاطبی (790 ق) در کتاب «الموافقات»، ظهور آیات را شدیداً انکار می کند[26] و دکتر ذهبی نیز، در «التفسیر والمفسرون»، با او همراهی می نماید.
ج. در مورد کتاب، در آیات شریفه، چند احتمال ذکر شده است که یکی از آنها این است که منظور قرآن باشد. پس به طور قطع نمی توان گفت که قرآن کریم می فرماید همة چیزها، علوم و معارف دینی و دنیایی، در قرآن موجود است (بلی این یکی از احتمالات در مورد آیة شریفه است، ولی چون این ظهور، مخالف عقل است آن را کنار می گذاریم) و اما احتمالاتی که مفسرین در مورد کتاب در آیات شریفه داده اند عبارت است از:
1. منظور از کتاب، قرآن کریم باشد؛ پس همة امور دین و دنیا در قرآن موجود است یا اینکه منظور از کتاب، قرآن کریم باشد اما فقط امور شرعی و دینی در قرآن موجود است، چنانچه در تفسیر «مجمع البیان»[27]، «کشاف»[28] و«المیزان»[29] آمده است.
2. منظور کتابی است که نزد خداست و همة امور گذشته و آینده را، در بردارد و آن لوح محفوظ است، همان طور که در بعضی از تفاسیر شیعه[30] و اهل سنت، به آن تصریح کرده اند.[31]3. منظور از کتاب، در آیة شریفة ( مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیْ ءٍ ) اجل باشد، یعنی هیچ چیزی را ترک نکردیم، مگر آنکه مرگ او را واجب ساختیم[32] و چنین احتمالی را نیز در آیة شریفة ( وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کتَابٍ مُبِینٍ ) داده اند[33] و «مجمع البیان» غیر آن احتمال را ذکر نکرده است.
4. منظور از کتاب، علم خدا باشد؛ چنانچه بعضی به آن تصریح کرده اند (البته شاید منظور از علم خدا، همان لوح محفوظ باشد ولی در بعضی تفاسیر جدا شده است).[34]5. در بعضی از روایات که در تفسیر برهان، آمده است، کتاب راه به امام مبین معنا فرموده اند.[35]سوم: در مورد آیات قرآن که اشاراتی به علوم طبیعی، تجربی و شناخت طبیعت دارد، آیا هدف آن بیان کشف فرمول های هندسه و شیمی است؟ یا به طور استطرادی و حاشیه ای، این بحث ها را مطرح کرده است؟ در اینجا بسیاری معتقدند که ذکر مثال های علمی در قرآن، موضوعیت ندارد؛ یعنی صرف مثال است و هدف، آموزش علوم نیست؛ بلکه مثال را برای هدفی دیگر آورده است.
در این مورد، چون ما یک بحث مستقل خواهیم داشت، در اینجا از ذکر دلایل و نظرات صرف نظر می کنیم، اما این مطلب، لازم به ذکر است که آیاتی را که برای پیدایش علوم شیمی، ماشین سازی و هندسه، استشهاد کرده اند دلالت بسیار ضعیفی دارد و یا اصلاً بر موارد فوق دلالت ندارد، برای مثال آیة رفیع الدرجات، هیچ ربطی به دایره و 360 درجه بودن آن ندارد و حمل آیات قرآن بدون قرینة عقلی یا نقلی بر یک مطلب تفسیر به رأی است. در این مورد درجات دایره، یک قرارداد و اعتبار ریاضی است و آیة شریفه هم اشاره ای، به دایره ندارد و استفادة عدد 360 از اعداد ابجد، هم بلادلیل است و هیچ دلیل نقلی یا عقلی نداریم که قرآن بر اساس حروف ابجد، صادر شده باشد.
بلی بعضی آیات قرآن، اشاراتی به علوم دارد و یا حتی تشویق به علم می کند و گاهی ممکن است اشارة قرآن به یک مطلب، موجب توجه انسان به رشتة علمی شده باشد اما این مطلب غیر از این است که کسی ادعا کند، تمام فرمول ها و طرز ساخت ماشین و هواپیما در قرآن آمده است.
چهارم، در مورد بطون قرآن و اینکه آیا منشأ علم ائمه(ع) به تمام معارف و علوم گذشته و آینده از طریق قرآن است و با علم به مبادی و مقومات اسباب که فیض کاشانی، در مورد قرآن مطرح می فرموده است؟ به چند صورت می توانیم پاسخ دهیم:
الف. در ضمن احتمالات در تفسیر آیات شریفه، بیان کردیم که بعضی کتاب را، به معنای امام یا لوح محفوظ یا علم الهی گرفته اند بنابراین تفسیر، مسئله حل می شود؛ چون علوم و معارف، نزد امام مبین است، یا همة علوم در علم الهی یا لوح محفوظ است که پیامبر(ص) و امام(ع) از آن اطلاع دارند، بنابراین مسألة وجود جمیع علوم در قرآن، مطرح نمی شود و اگر در روایات هم اشاره ای به کتاب الله (و اینکه منشأ علوم ائمه(ع) از آنجاست) شده است، اشاره به همان لوح محفوظ، یا علم الهی است (که شاید منظور فیض کاشانی هم، همین مطلب باشد) و قرینة جالب این است که در روایت ها کلمة «کتاب الله» (نه کلمة قرآن) آمده بود.
ب. احتمال دارد که علوم ائمه(ع) یا باطن قرآن هم، مربوط به همان چیزی باشد که ظواهر قرآن، مربوط به آن است؛ یعنی، در ارتباط با احکام الهی و هدایت الهی باشد، نه اینکه تمام علوم و معارف بشری، مانند: شیمی و فیزیک در باطن قرآن باشد.
این مطلب از بعضی روایات که در ذیل آیات مورد بحث آورده شده، استثمام می شود؛[36] چون در این روایات، مثال به حلال، حرام و حدود می زنند و سپس «کل مایحتاج الیه الناس» (هر چیزی را که مردم به آن احتیاج دارند) را ذکر می کنند، پس ممکن است منظور، احتیاجات دینی و هدایتی مردم باشد، هر چند علم پیامبر(ص) و امام(ع) به علوم و معارف بشری، از طریق باطن قرآن یا از ناحیة قرآن، یا از ناحیة وحی و یا الهام ممکن است؛ اما بحث در این است که آیا این آیات دلالت بر این مطلب دارد یا ندارد؟
ج) ممکن است در اینجا تفصیل قائل شویم؛ یعنی بگوییم:
1. ظواهر قرآن که مردم می فهمند، عبارت است از بیان معارف دینی و هر چه که مربوط به هدایت انسان است، پس بیان علوم جدید، با تمام جزئیات آن هدف ظاهر قرآن نیست.
2. اما قرآن (که شامل ظاهر و باطن می باشد) همة علوم و معارف دینی و غیر دینی را در بر دارد. اما مخاطب آن پیامبر(ص) و ائمه(ع) هستند و فقط آنها می توانند این علوم را استخراج کنند. یعنی قرآن تبیان همه چیز (علوم دینی و علوم جدید بشری) هست، ولی فقط برای پیامبر و اوصیای اوتبیان است.
در این مورد، علامه طباطبایی(ره) کلام جالبی دارند: ایشان در ذیل آیة شریفة ( وَنَزَّلْنَا عَلَیْک الْکتَابَ تِبْیَاناً لِکلِّ شَیْ ءٍ )[37] می فرماید: «ظاهراً مراد از کل شیء هر چیزی است که به هدایت مربوط باشد، هر چه که مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شرایع الهیه، قصص و موعظه ها احتیاج دارند، قرآن به آن هدایت کرده است و بیان نموده است و ما از ظاهر الفاظ قرآن و مقاصد آن، همین مطلب را متوجه می شویم اما در روایات نقل شده است که در قرآن، علم گذشته و آینده، تا قیامت موجود است و اگر این روایات صحیح باشد، منظور، از تبیان اعم از دلالت لفظی است، پس شاید اشاراتی از غیر طریق دلالت لفظی دارد و اسراری را کشف می کند که فهم عرفی، به آنها راهی ندارد».[38]بنابراین اگر منظور از بطون قرآن و علم ائمه(ع) این طریق باشد، از محل بحث ما خارج است؛ چون اختلاف در این بود که آیا همین قرآن موجود، صرف نظر از روایات و بیان پیامبر(ص) و ائمه(ع) ظواهر آن جمیع علوم بشری و دینی را در بردارد یا ندارد و اگر شما بگویید: پیامبر و ائمه(ع) از باطن ورموز قرآن، همة علوم را در می یابند، ربطی به بحث ما ندارد و شاید این وجه جمع بین دو قول (موافق و مخالف) در این مسأله باشد؛ به عبارت دیگر اینجا دو بحث است:
نخست اینکه آیا ظاهر قرآن، با همین کلمات و الفاظ و معانی عرفی آن، بر تمام علوم و معارف دینی و بشری مانندشیمی و فیزیک دلالت دارد یا ندارد؟ که البته کسی شک ندارد که چنین دلالتی وجود ندارد.
دوم اینکه آیا قرآن، با توجه به علم پیامبر(ص) و ائمه(ع) و باطن آن و رموز آن دلالت بر جمیع معارف دینی و بشری می تواند داشته باشد یا نمی تواند داشته باشد. که در این مورد هم، شکی نیست که اگر روایات وارده در بحث بطون قرآن و علوم ائمه(ع) از طریق قرآن، تمام و صحیح باشد و آنها را بپذیریم[39] این مطلب تمام است، ولی از محل بحث ما خارج است.
پنجم. دلیل دیگر بر اینکه نمی توان گفت: همة علوم بشری، در قرآن وجود دارد این است که بر اساس این قول؛ اشکالات و محذورات متعددی به وجود می آید که ما به آنها اشاره می کنیم:
الف. تفسیر به رأی و تأویل، خطر این تفکر است؛ چون قرآن در همة مسائل علمی صراحت ندارد و کسی که می گوید همة مسائل در قرآن هست، گاهی ناچار می شود بعضی آیات را تأویل کند و آیات را، از معانی صحیح و روشن خود منحرف نماید و قرآن را به طور واژگونه تفسیر نماید و قرآن را به طور واژگونه تفسیر سازد. در حالی که پیامبر(ص) و ائمه(ع) از تفسیر به رأی، نهی کرده اند و وعدة آتش به آن داده اند[40] (که نمونة آن را در تفسیر آیة «رفیع الدرجات» دیدیم).
ب. باعث می شود تا قرآن که کتاب مبین و هدایت است، به صورت یک کتاب مجمل و مبهم و پر از اسرار کشف نشده نشان داده شود؛ زیرا بسیاری از علوم و جزئیات آنها در قرآن یافت نمی شود. از این رو بعضی افراد ناچار می شوند، دامنة اسرار را توسعه دهند و کم کم بگویند ظواهر قرآن را ما نمی فهمیم و برای ما حجت نیست.
ج. تعصب و جمود و تهمت به طرف مقابل، از پیامدهای این تفکر است؛ زیرا بسیاری از مطالب علمی، در قرآن قابل اثبات نیست از این جهت بعضی افراد اظهار نظر بی دلیل می کنند و در مقابل انکار مخالفان به تهمت (عدم ایمان به قرآن، ملحد، معاند و …) دست یازند.[41]د. الفاظ قرآن معانی معینی دارد که در لغت و اصطلاحات شرعی و معانی عرفی مذکور است و اگر بگوییم قرآن بر تمام علوم دلالت دارد، لازم می آید الفاظی که در عصر نزول نازل شده، معانی جدیدی که در نسل های بعد می آید (مانند فرمول های شیمی و فیزیک) را قصد کرده باشد و این مطلب در نظر هیچ انسان عاقلی، صحیح به نظر نمی رسد که اعراب با یک فهم مشخص خطاب به الفاظ معین شوند، ولی معانی هزار سال بعد از آن الفاظ مراد باشد.[42]هـ . چون علوم جدید و نظریات علمی، در معرض خطا و تغییر است و هر چند سال که می گذرد یک نظریه، باطل و نظر جدیدی ارائه می شود که گاهی این نظریات با هم تنافی و تضاد دارند و اگر قرآن بر این نظریات، تطبیق شود و گفته شود که همة علوم در قرآن وجوددارد لازم می آید که الفاظ و آیات قرآن هم، در معرض این آفات قرار گیرد؛ در حالی که قرآن از باطل به دور است.[43] جمع بندی و نتیجه گیری
از تمام مطالب گذشته، به این نتیجه می رسیم که ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشری (با تمام فرمول ها و جزئیات آن) دلالت ندارد و اگر با توجه به بطون و علم پیامبر(ص) و ائمه(ع) کسی چنین چیزی اثبات کند، از محل بحث ما خارج است و علم آن، مختص به پیامبر(ص) و ائمه(ع) است.
بلی در قرآن، اشاراتی به بعضی از علوم و مطالب علمی شده است که استطرادی و عرضی است و در بحث آینده، اهداف مثال های علمی قرآن را بررسی خواهیم کرد. ولی همة علوم بالفعل در قرآن مذکور نیست، و این آیات (مانند آیة 89 سورة نحل و 38 و 59 سورة انعام) دلالت بر این مطلب دارد که تمام احتیاجات دینی و هدایتی مردم، در قرآن به طور تفصیل یا مجمل ذکر شده است.
در اینجا لازم است به برادران دینی تذکر دهیم که مواظب باشند، این گونه آیات وسیله ای برای فریب مردم و مانعی در جلوگیری از پیشرفت علمی و انجام تحقیقات تجربی و یا بهانة سستی علمی بعضی افراد نگردد. استعمارگران ممکن است با تمسک به این آیات و ایجاد این ذهنیت که تمام علوم اولین و آخرین و معارف بشری در قرآن موجود است، در صدد برآیند که مسلمانان را از تحقیق و کشف مطالب و علوم جدید، دور نگه دارند و از جهل آنان به نفع خود و برای سلطه بر آنها استفاده کنند. مسلمانان احتیاج به علوم جدید و پیشرفت های علمی دارند، تا در سایة قرآن و هدایت پیامبر(ص) و اهل البیت(ع) قلّه های سعادت و کمال را یکی پس از دیگری طی کنند.
پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: جواهر القرآن، فصل چهارم، ص 18 و احیاء علوم دین، ج 1، ص 289.
[2]. ر.ک: الموافقات، ج 2، ص 488.
[3]. انعام/ 59.
[4]. نحل/ 89.
[5]. انعام/ 38.
[6]. تفسیر صافی، ج 1، ص 57 (فیض کاشانی6).
[7]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 289، ذیل آیة شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[8]. الاتقان، ج 4، ص 38، چاپ رضی در قم.
[9]. احیاء العلوم، ج 1، ص 289، چاپ دارالمعرفة بیروت.
[10]. انبیاء/ 47.
[11]. نحل/ 8 .
[12]. غافر/ 15.
[13]. رابطة علم و دین، عباسعلی سرفرازی، ص 47 ـ 49، با تلخیص.
[14]. شعراء/ 80 .
[15]. کتاب جوهر القرآن، فصل چهارم، ص 18.
[16]. التفسیر والمفسرون، دکتر ذهبی، ج 2، ص 475 ـ 484.
[17]. تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 74.
[18]. اصول کافی، ج 1، ص 388 حدیث دوم (چاپ تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت(ع).
[19]. میزان الحکمه، ج 8، ص 94 ـ 95.
[20]. احیاء العلوم، ج 1، ص 289، چاپ دارالمعرفة.
[21]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298؛ تفسیر کشاف، ج 2، ص 628؛ المیزان، 14، ص 325.
[22]. معارف قرآن، تألیف استاد مصباح یزدی، ص 229.
[23]. انعام/ 38.
[24]. تفسیر القرآن الحکیم (معروف به المنار) ج 7، ص 395.
[25]. تفسیر الجواهر طنطاوی، ج 8 ، ص 130، ذیل آیه 89، سورة نحل.
[26]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 489.
[27]. تفسیر الکشاف، ج 2، ص 628، ذیل آیه 89 سورة نحل (چاپ بیروت).
[28]. تفسیر الکشاف، ج 2، ص 628، ذیل آیه 89 سورة نحل (چاپ بیروت).
[29]. المیزان، ج 14، ص 325 (چاپ بیروت)؛ نمونه، ج 11، ص 381 (دارالکتاب الاسلامیه).
[30]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298، ذیل آیه شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[31]. تفسیر الکشاف زمخشری، ج 2، ص 21 و 31، سوره انعام (چاپ بیروت)؛ تفسیر الجواهر، طنطاوی، ج 4، ص 37 (چاپ اسلامیه).
[32]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 298، ذیل آیة شریفه 38 سورة انعام (چاپ اسلامیه).
[33]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 311، ذیل آیة شریفه 59 سوره انعام (چاپ اسلامیه).
[34]. تفسیر الکشاف، زمخشری، ج 2، ص 31، ذیل آیه 59 سورة انعام (چاپ بیروت) و تفسیر الجواهر، طنطاوی، ج 4، ص 37 (چاپ اسلامیه).
[35]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 529.
[36]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 524.
[37]. نحل/ 89 .
[38]. المیزان، ج 14، ص 325، (چاپ بیروت) با تلخیص.
[39]. ما در این جا در صدد بررسی اسناد و متون احادیث، بطون و علم ائمه(ع) نیستیم و به بحث ما هم ربطی ندارد و این مطلب باید در جای خود، بررسی شود و روایات زیادی در این مورد وارد شده است.
[40]. تفسیر البرهان، ج 1، ص 19؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 199.
[41]. رابطة علم و دین، عباسعلی سرفرازی، ص 49 به بعد.
[42]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 491، با تلخیص و اضافات.
[43]. التفسیر والمفسرون، ج 2، ص 492، با تلخیص و اضافات.