اولین گام در مسیر حرکت به سوی خدا و تقرّب و نزدیکی به او، آگاهی و سپس ایمان و عمل صالح است . به طور کلی می توان گفت: ایمان محصول آگاهی و عمل صالح است. به هر مقدار که علم و آگاهی انسان به زندگی و معارف دینی و عمل به اقتضای آن زیاد می شود، ایمان انسان هم قوی تر می گردد.

ایمان دو جنبه دارد : نظری و عملی . هر یک از آن دارای درجات و مراتبی است . اولین درجهء ایمان نظری شناخت و معرفت خدا و اعتقاد به وحدانیت او و عقیده بر این که نظام هستی قائم به تدبیر و ارادهء او و متحرک به قدرت قیومی او است و همهء موجودات در پیدایش و بقاء و هستی خویش به او نیازمندند. پس از آن ، اعتقاد به فرشتگان به عنوان

کارگزاران خداوند در نظام هستی و عقیدهء به وحی و نبوت همهء انبیا از حضرت آدم تا حضرت خاتم النّبیین و اعتقاد به عالم برزخ وقیامت کبری و حساب و کتاب ، حشر و نشر و بهشت و جهنم از شعبه های ایمان نظری است .

ایمان عملی : ایمان عملی ثمرهء ایمان نظری و میوهء شناخت و آگاهی از حقیقت است وبا اموری تقویت می شودکه عبارتند از:

1- توبه :اولین مرحله از مراحل سیر به سوی خدا وتقرّب و نزدیکی به اوتوبه است . بدون توبه حقیقی ایمان در قلب استفرار پیدا نمی کند. حقیقت توبه ، پشیمانی و ندمت ازخطاها و گناهان و کاهلی و سستی های گذشته است و علامت پشیمانی آه و حسرت و سوز و ناله ای است که فضای جان و روح توبه کننده را احاطه نموده باشد، به گونه ای که گناهانش تلخ ترین خاطرهء ذهنی او و ضجر آورترین موضوعی است که هرگاه به یاد آن می افتد، روحش آزرده می گردد. بنابراین ، منظور از توبه صرف گفتن ذکر نیست . تا وقتی که شیرینی و حلاوت گناه در خاطر او است استغفرالله گفتن ، نعوذ بالله ـ استهزاء نمودن خدا ـو ذکر او است . کسی که حقیقتاً از گناه پشیمان باشد عزمی راسخ بر ترک گناه دارد. بعد از توبه ، نخستین گام و اولین شرط برای حرکت و سیر به سوی خدا ترک گناه است.

2 – انجام واجبات و اطاعت از اوامر الهی: پیامبر اکرم (ص)فرمود: ریشه و اساس دین و دینداری ورع و اجتناب از گناهان است ، و ساقه و سر آن اطاعت از خداست.

ایمان به وسیله تقوای الهی و دوری از گناهان و انجام اعمال صالح تقویت می گردد.

امام صادق(ع) فرمود: “ورع و پرهیز از گناه، ایمان را ثابت نگه می دارد و طمع، ایمان را بیرون می برد”.

نیز فرمود: “هر کس عملش موافق گفتارش باشد، اهل نجات است اما هر کس عملش با گفتارش (که می گوید به خدا و قیامت و… ایمان دارم) مطابقت نکند، ایمانش عاریه ای و مصنوعی است”.

رسول خدا(ص) فرمود: “محکم ترین دستگیره ایمان، تقوا است”.

3- معرفت و شناخت چهارده معصوم و توسل و ارتباط با آنان ؛ زیرا ائمه :سبیل اللّه یعنی راه خدا و باب الله به معنای درب ورود به مقام الوهیت و تقرب به ذات خدا هستند. همان که قرآن دستور می دهد برای رسیدن به خدا از وسیله کمک بگیرید

امیرالمؤمنین (ع)در مقام تبیین آیهء مذکور فرمودند: ما اهل البیت همان خانه هایی هستیم که خداوند دستور داده از راه درب های آن وارد شوید. ما اهل البیت ، هم ـ خانه های خداـ هستیم و هم ـ دربهای خانه ءخدا ـ.

بنابراین ، هر کس می خواهد خدا را بشناسد و به خدا تقرّب جوید و به کمال نهایی عبودیت و انسانیت نایل گرددباید با احادیث و معارف بلند ائمه : آشنا شود و با آن زندگی نماید و برنامهء دنیا و آخرت خویش را بر اساس تنظیم کند و بداند بدون شناخت و ارتباط و اطاعت از امامان نیل به قرب الهی میسر نیست .

4-عمل صالح : بعد از معرفت و شناخت و مشخص گشتن هدف و ایمان به آن ،عمل صالح در تقویت ایمان نقش موثری دارد. ایمان بدون عمل صالح معنا ندارد.

امام صادق (ع)فرمود: الایمان لا یکون الاّ بعمل ؛ایمان چیزی جز عمل نیست .

در حدیث دیگری که از آن حضرت نقل شده آمده است : ایمان آن است که طاعت خدا شود و گناهی محقق نگردد.

از امیرالمؤمنین (ع)سؤال شد: آیا هر کس گواهی دهد به وحدانیت خدا و نبوت محمد بن عبداللّه او مؤمن است فرمود: پس واجبات خدا چه می شود؟

درجات ایمان :

همان گونه که ایمان نظری دارای درجات و مراتب است ، ایمان عملی نیز درجات و مراتب دارد. نمی توان فردی را که مرتکب گناهی شد از ایمان به دور دانست و با چوب تکفیر او را از جامعهء مؤمنین بیرون راند. امام صادق (ع)فرمود: خداوند تبارک و تعالی ایمان را به هفت شعبه تقسیم کرده است :

1 برّ و نیکوکاری ؛ 2 صدق و راستگویی ؛ 3 رسیدن به درجه یقین ؛ 4 نیل به مقام رضا و خشنودی خدا؛ 5وفا (وفای به عهد و پیمان های الهی و بیعت با پیامبر و ائمه : و قول و تعهدات مشروعی که با انسان ها دادیم )؛ 6علم و معرفت ؛ 7 حلم و بردباری و صبر و شکیبایی .

سپس فرمود: خداوند آن را میان مردم تقسیم نمود به هر کس هفت سهم داد او کامل الایمان است (یعنی هر کس توانست با اراده و تلاش و عمل صالح خویش و جلب توفیقات الهی ، همهء درجات آن را کسب کند، آن را می توان گفت از ایمان کامل برخوردار است ) اما برخی یک سهم از ایمان را تحصیل می کنند. بعضی از دو درجه آن برخوردارند و گروهی به مرتبهء سوم ایمان نایل گردیدند و به همین ترتیب . کسی که یک سهم از ایمان را کسب کرده ،تکلیفی به اندازهء دو سهم بر او تحمیل نکنید و به کسی که از دو سهم ایمان برخوردار است ، وظیفه ای به اندازهء سه سهم بارش نکنید؛ یعنی استعداد و قابلیت پذیرش اشخاص در ایمان یکسان نیست و خدا از هر کسی به اندازهء ظرفیتش تکلیف خواسته است پس شما هم در اعمال و اخلاق دینی و تحصیل علوم و معارف از هر کسی به اندازهء توان واستعدادش توقع داشته باشید.

از یک منظر ایمان را می توان به ده درجه تقسیم نمود. امام صادق (ع)به فردی به نام عبدالعزیز فرمود: ایمان مانند نردبانی است که ده پله دارد و مؤمنین پله ای را بعد از پلهء دیگر بالا می روند پس کسی که در پلهء دوم است نباید به کسی که در پلهء اول است بگوید تو هیچ ایمان نداری و کسی که در پلهء سوم است نبایدکسی را که در پلهء دوم است مورد تحقیر قرار دهد به همین ترتیب کسی که در رتبه دهم ایمان قرار دارد نباید فردی راکه در پله ای پایین تر است تحقیر نماید.

از مجموع روایات و آیات مربوط به بحث ایمان می توان دریافت که ایمان ، حقیقت واحدی نیست و در همه مؤمنین یکسان و برابر نمی باشد، بلکه حقیقتی است که دارای مراتب و درجات متعدد می باشد و به قول اهل منطق قابل تشکیک است . اعتبار و ارزش و میزان تقرّب هر انسان نزد خدا به میزان توجه به کیمت و کیفیت اجزای ایمان است ؛ یعنی اعتبار هر مؤمنی را با مقدار عمل خالصانه او باید سنجید.

چنان که گفته شد ایمان دارای درجات و مراتب است . درجات ومراتب ایمان ، همیشه با ملاک واحدی اندازه گیری نمی شود، بلکه اوضاع زمان و مکان در آن مؤثر است . در دوران غربت اسلام و پیامبردر مکه ،اعتقاد به خدا و قیامت و پیامبر اسلام هر فردی را در زمرهء مؤمنین قرار می داد، اما در دوران قدرت اسلام صرف اعتقاد علامت ایمان نیست ، بلکه عمل به واجبات و ترک گناه از لوازم جداناپذیر آن است

برای تقویت ایمان باید پایه های آن را محکم کرد. امام علی(ع) ایمان را بر چهار پایه استوار می داند: صبر و یقین و جهاد و عدل.

به طور کلی هواهای نفسانی و رذایل اخلاقی از آفات ایمان محسوب می شوند.

امام باقر(ع) دروغ را منشأ‌ خرابی ایمان می داند. در جای دیگر حضرت حسد را آفت ایمان ذکر کرده وفرموده است: “حسد ایمان را می خورد همان طوری که آتش هیزم را

بنابراین انجام واجبات و ترک محرمات و آراسته بودن به صفات خوب مثل: شکر، صبر، خوش اخلاقی، احسان، سخاوت، راست گویی، بردباری و پاک بدن از صفات رذیله مانند: تکبر،حسادت، بداخلاقی، عصبانیت و… موجب تقویت و پایداری ایمان می گردد.