یکم. سیاه پوشى، سنت منطقى بشر، در طول تاریخ بوده است؛ از ایران باستان گرفته تا یونان و اعراب جاهلیت.

دوم. سیاه پوشى از سوى عباسیان یا اعراب پس از اسلام، به ایران منتقل نشده؛ بلکه از دیر باز این سلوک عملى و ظاهرى در فرهنگ و تمدن ملت ایران ریشه داشته است. توجه به نکات ذیل این دو مسأله را روشن مى کند:

1. سابقه سیاه پوشى

شواهد فراوان تاریخى و ادبى، بیانگر این حقیقت است که بسیارى از ملل و اقوام جهان، از دیر زمان، در ایام عزا سیاه مى پوشیده اند. به دلیل مجال اندک به ذکر چند نمونه از ایران، یونان باستان و اعراب اشاره مى شود.

الف. ایران باستان؛ شواهد فراوانى در متون کهن ایرانى وجود دارد که سیاه پوشى را نشان ماتم و اندوه قلمداد کرده است. شاهنامه فردوسى ـ که بیانگر فرهنگ و تمدن کهن ایران است ـ پر است از مواردى که جامه سیاه را نمود عزا و غم تلقى کرده است.

در خصوص زمانى که رستم به دست برادرش شغاد، ناجوانمردانه کشته شد، فردوسى مى سراید:

به یک سال در سیستان سوگ بود

همه جامه هاشان، سیاه و کبود

در عصر ساسانیان نیز، هنگامى که بهرام گور درگذشت ولیعهدش یزدگرد، چنین کرد:

چهل روز سوگ پدر داشت راه

بپوشید لشگر کبود و سیاه

فریدون هم که از جهان درگذشت، نواده و جانشین وى چنین کرد:

منوچهر، یک هفته با درد بود

دو چشمش پر از آب و رخ زرد بود

سپاهش همه کرده جامه سیاه

توان گشته شاه و غریوان سپاه

و این سیاه پوشى تا هم اکنون در ایران رایج است.[ نگا: معجم البلدان، حموى، ج 3، ص 452 و تاریخ گیلان و دیلمستان، ص 223.]

ب . یونان باستان؛ در اساطیر یونان باستان، آمده است: زمانى که تیتس از قتل پاتروکلوس به دست هکتور، شدیدا اندوهگین شد؛ به نشانه عزا، سیاه ترین جامه هایش را پوشید.

این امر نشانگر آن است که قدمت رسم سیاه پوشى در یونان، به عصر هومر بازمى گردد. در میان عبرانیان (یهودیان قدیم) نیز رسم آن بود که در عزاى بستگان خویش، سرها را مى تراشیدند و بر آن خاکستر مى پاشیدند و لباس شان در این گونه مواقع، سیاه رنگ یا نزدیک به آن بود.[ دائرة المعارف، ج 6، ص 710 ـ 722.]

بستانى در دائرة المعارف خود، رنگ سیاه را براى عزا در تمدن اروپاى قرن هاى اخیر، به عنوان مناسب ترین رنگ گزارش کرده، مى نویسد: طول دوران عزادارى ـ بر حسب درجه نزدیکى به مرده ـ از یک هفته تا یک سال طول مى کشد و بیوه زنان، دست کم تا یک سال عزا مى گیرند و در این مدت لباس هاى آنان سیاه رنگ و خالى از هرگونه نقش و نگار و زیورآلات است.[]

ج . اعراب؛ تاریخ، شعر، لغت و سیره نشان مى دهد که اعراب ـ از مصر و شامات گرفته تا عراق و حجاز ـ رنگ سیاه را رنگ عزا شناخته اند.

زمخشرى (ادیب و مفسّر قرن ششم) مى نویسد: یکى از ادیبان گوید: راهبى سیاه پوش را دیدم و بدو گفتم: چرا سیاه پوشیده اى؟ گفت: عرب زمانى که کسى از

آنها مى میرد، چه مى پوشد؟ گفتم سیاه مى پوشد، گفت من نیز در عزاى گناهان سیاه پوشیده ام.[ ربیع الابرار و نصوص الاخبار، ج 3، ص 747.]

در کتاب هاى تاریخى، گزارش شده است: که عرب، در مواقع مصیبت، جامه خویش به رنگ سیاه مى کرد[ اخبار الدولة العباسیة، ص 247.]. در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از پایان جنگ بدر ـ که هفتاد تن از مشرکان و قریش به دست مسلمین به خاک هلاکت افتادند ـ زنان مکه در سوگ کشتگان خویش، جامه سیاه پوشیده اند.[ السیرة النبویة، ج 3، صص 10 ـ 11.]

این شواهد تاریخى و ادبى، نشان مى دهد که رنگ سیاه از دیر باز در میان بسیارى از ملل و اقوام نشان عزا و اندوه بوده است و این امر اختصاص به ایران یا دوران اسلام نداشته است؛ بلکه اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و یونانیان باستان نیز به رسم عزا، جامه سیاه یا کبود مى پوشیده اند.[ نگا: تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 2، ص 127.]

2. سیاه پوشى در میان اهل بیت علیهم السلام

گزارش هاى مستند بیانگر این حقیقت است که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار علیهم السلام نیز مهر تأیید بر این سنت منطقى و رسم طبیعى گذاشته و خود در مقام عمل، در عزاى عزیزان خویش سیاه پوشیده اند.

به روایت ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه، امام حسن(علیه‌السلام) در سوگ امیرمؤمنان على(علیه‌السلام)، جامه هاى سیاه بر تن کرد و با همین جامه به میان مردم آمد و براى آنان خطبه خواند.[ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 16، ص 22.]

بنابر حدیثى که اکثر محدثان آن را نقل کرده اند، امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: زنان

بنى هاشم در سوگ ابا عبد الله(علیه‌السلام) جامه سیاه بر تن کردند: «لما قتل الحسین بن على(علیه‌السلام) لبس نساء بنى هاشم السواد و المسوح و کن لاتشتکین من حر و لابرد و کان على بن الحسین(علیه‌السلام) یعمل لهن الطعام للمأتم[ بحارالانوار، ج 45، ص 188 و وسائل الشیعه، ج 2، ص 890.]؛ زمانى که امام حسین بن على(علیه‌السلام) به شهادت رسید، زنان بنى هاشم لباس هاى سیاه و جامه هاى خشن مویین پوشیدند و از گرما و سرما شکایت نمى کردند. [پدرم] على بن الحسین به علت [اشتغال آنان به] مراسم عزادارى، براى شان غذا درست مى کرد».

3. فلسفه سپاه پوشى عباسیان

عباسیان، که در طول قیام، داعیه خون خواهى شهیدان اهل بیت را داشته اند و زمانى که به قدرت رسیدند، دولت خود را دولت آل محمد(صلی الله علیه و آله) و ادامه خلافت على ابن ابى طالب(علیه‌السلام) قلمداد کردند و نخست وزیر خویش ابوسلمه خلال را وزیر آل محمد(صلی الله علیه و آله) و سردار مشهورشان ابومسلم خراسانى را امین یا امیر آل محمد(صلی الله علیه و آله) نامیدند.

لباس سیاه در تداوم سیاه پوشى ماتم و اندوه فقدان عزّت پیامبر و مصایبى که بر اهل بیت علیهم السلام رفته بود، انتخاب کردند؛[ شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 172.] نه آنکه آنان سیاه پوشى را در ایران و بلاد اسلامى، پایه گذارى کنند؛ زیرا سیاه پوشى در عزاى از دست رفتگان، منش طبیعى و رایج بود؛ خصوصا سیاه پوشى در عزاى شهیدان اهل بیت علیهم السلام.

بنى عباس به بهانه خون خواهى شهیدان مظلوم کربلا و زید و یحیى، پرچم سیاه و سیاه پوشى را به عنوان ابراز و اعلام عزاى شهیداى اهل بیت برگزیدند و با این ترفند، دوستداران اهل بیت علیهم السلام را به دور خود گردآوردند براى آن که این تبلیغ ظاهرى را در اذهان مردم زنده نگه دارند؛ پس از به قدرت رسیدن، در ظاهر سیاهى پرچم و لباس را شعار همیشگى خویش ساختند[ اخبار الدولة العباسیة، صص 230ـ232 و 242.].

به دلیل همین فریبندگى ظاهرى بود که امام صادق(علیه‌السلام) و دیگر ائمه علیهم السلام به رنگ و لباس سیاه تعریضاتى داشتند؛ یعنى، مخالفت امام در این موارد، ناظر به سیاه پوشى رسمى و خاصى بود که از سوى بنى عباس تحمیل شده و نماد بستگى و اطاعت از حکومت جائرانه آنان بوده است؛ نه سیاه پوشى بر اهل عزا و ماتم بر سوگ از دست رفتگان و خصوصا مصایب اهل بیت علیهم السلام.[ نگا: سیاهپوشى در سوگ ائمه نور، صص 195 ـ 200، 129ـ155، 76 و 77.]