امامت حضرت سجاد (علیه السلام) در شرایط خفقان اموی، مروانی

در واپسین روز واقعه کربلا، شیعیان در بدترین شرایط، از لحاظ کمی و کیفی و نیز موقعیت سیاسی و اعتقادی، قرار گرفتند. کوفه، که مرکز گرایش‌های شیعی بود، تبدیل به مرکزی جهت سرکوبی شیعه گردید. شیعیان واقعی امام حسین(علیه السلام)، در کربلا به شهادت رسیدند و تنها یک نفر از فرزندان ذکور امام حسین(علیه السلام)، از نسل فاطمه(علیها السلام)، باقی مانده بود. زندگی امام سجاد(علیه السلام) در مدینه و دور بودن از عراق فرصت هدایت جریانات شیعی کوفه را از امام گرفته بود. در چنین شرایطی که تصور نابودی اساس تشیع وجود داشت، امام سجاد(علیه السلام) می‌بایست کار را از صفر شروع کند و مردم را به سمت اهل بیت(علیهم السلام) بکشاند.[ دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام 1/ 61.]بنى مروان بعد از قتل عبدالله بن زبیر در سال 73 هـ ق، حکومت خویش را تحکیم بخشیدند و در این راه از وجود سفاکانى چون حجاج بن یوسف استفاده کردند. او براى از بین بردن دشمن از هیچ کارى ابایى نداشت؛ حتى کعبه را مورد هدف قرار داد و با گلوله‌های آتشین منجنیق، آن را ویران کرد و مخالفان را هرجا مى‌یافت، مى‌کشت.
تعداد کشته‌هاى او به غیر از آنچه در جنگ‌ها کشته بود به صد و بیست هزار نفر مى‌رسید[ تجارب الامم، ابن مسکویه 2/293.]، و وقتی که هلاک شد در زندان او پنجاه هزار مرد و سی هزار زن بود که شانزده هزار نفر آنها برهنه و عریان در زندان‌هایی بدون سقف محبوس بودند[ مروج الذهب، مسعودی3/204.]، که 33 هزار نفر آنها بی‌گناه بودند[ اخبارالدّوال /136.]. او کسی بود که شنیدن لفظ کافر برای او بسیار آرام بخش تر از شنیدن لفظ شیعه بود.
سهل بن شعیب: روزى به حضور على بن الحسین رسیدم و گفتم: حال شما چگونه است؟ فرمود: … امروز وضع بر ما به قدرى تنگ و دشوار است که مردم، با سب و ناسزاگویى به بزرگ و سالار ما بر فراز منبرها، به دشمنان ما تقرب می‌جویند[ الطبقات الکبرى،ابن سعد 5/220.].

کنترل انحطاط اخلاقی جامعه

از حدود نیمه دوم دوران خلافت عثمان، فساد مالى و انحطاط اخلاقى در جامعه اسلامى گسترش یافت… و کم کم مجالس بزم و خوش‌گذرانى به طبقات دیگر نیز سرایت کرد .
حتى کار به جایى رسیده بود که وقتى یکى از مشهورترین زنان آوازه خوان آن عصر بنام «جمیله» قصد سفر حج کرد، در طول مسیر، آن چنان از وى استقبال شد که در مورد هیچ مفتى و فقیه و محدث و مفسر و قاضى زاهدى سابقه نداشت[ الاغانی،ابوالفرج اصفهانی 8/208.س].
کاربه حدی رسیده بود که بنی هاشم نمى دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جا آورند![ دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام،سیدجعفر مرتضی،1/56.]روش‌های هدایت جامعه اسلامی دوران سیاه مروانیان توسط سیدالساجدین(علیه السلام)
تاریخ گواه است که امام(علیه السلام) در طول سی و چهار سال فعالیت، شیعه را از یکی از سخت ترین دوران‌های حیات خویش عبور داد.

زنده نگاه داشتن یاد و خاطره کربلا

مبارزه منفی به صورت گریه و عزاداری برای شهدای کربلا در جهت زیرسوال بردن مشروعیت حکومت و زنده نگاه داشتن واقعه عاشورا در نزد افکار عمومی.
امام(علیه السلام) می‌فرمود: یعقوب برای یوسف، با اینکه نمی‌دانست حتماً مرده است، آن قدر گریه کرد تا چشمانش سفید گردید. اما من به چشمان خود دیدم که چگونه شانزده تن از اهل بیت(علیهم السلام) به شهادت رسیدند. چگونه می‌توانم گریه نکنم؟[ مختصر تاریخ دمشق 17/ 239.]

روش تقیه

سپری که شیعیان در تاریخ، با استفاده از آن، حیات خویش را تضمین کرده و ائمه شیعه بارها و بارها توجه بدان را گوشزد کرده‌اند.
از امام(علیه السلام) پرسیدند: تقیه چیست؟ فرمود: اینکه از ستمگرى سرکش بترسد که در کار خود افراط و ستم کند.[ طبقات الکبری، ابن سعد 5/214، حلیة الاولیا، 3/140.]

دعا و مناجات

هنگامی که جامعه دچار انحراف شده، روحیه رفاه طلبی و دنیا زدگی بر آن غلبه و فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه‌ای برای تنفس وجود نداشت، امام سجاد(علیه السلام) توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرّکی در جامعه برای توجّه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد کند.
همچنین می‌توان گفت که مردم می‌توانستند از لابه‌لای این تعبیرات با مفاهیم سیاسی مورد نظر امام(علیه السلام) آشنا شوند.حضرت به طور مکرّر در ادعیه خود از (صلوات بر محمد و آل محمد) استفاده کرده‌اند و اساساً یکی از علائم دعاهای درست همین است، و این در زمانی است که حتی قرار دادن نام علی بر فرزندان تقبیح می‌شد و کار امویان جز با دشنام دادن به علی(علیه السلام) نبود[ انساب الاشراف، بلاذری 1/ 184.].
صحیفه سجادیه مشهور، که تنها بخشی از دعاهای امام(علیه السلام) است[ الذریعه 15/18.] نه تنها در میان شیعیان، بلکه در میان اهل سنت نیز وجود داشت[ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید 11/192.].
یکی از مضامین مهم سیاسی دینی صحیفه، طرح مساله امامت بود. حضرت می‌فرمایند: پروردگارا! بر پاکان از اهل بیت محمد? درود بفرست، کسانی را که برای حکومت برگزیدی، و گنجینه‌های علوم خود و حافظان دینت گردانیدی و…[ صحیفه سجادیه دعای 47 فقره 56?].
از جاحظ نیز نقل شده است: درباره شخصیت علی بن حسین، شیعی، معتزلی، خارجی عامی و خاصی همه یکسان می‌اندیشند و هیچ کدام تردیدی در برتری و تقدم او بر سایرین ندارند[ عمدة الطالب/ 193.].

پرورش موالی[ موالی جمع مولی است که گرچه تا 27 معنی برای آن شمرده‌اند، اما در بحث ما یعنی در اصطلاح تاریخی آن زمان، به عجم‌ها یعنی غیرعرب‌هایی گفته می‌شد که با وورد به حوزه اسلامی و پیمان بستن با قبایل عرب در شمار قبیله آنها درمی‌آمدند، به گونه‌ای که آن قبایل عربی، هنگام معرفی، نام آنان را به نام قبیله خود اضافه می‌کردند. (نقش موالی در تشیع، نشریه پرسمان، مرداد 83، ش 23)] و آزادی بردگان

امام، همانند امیر المؤمنین(علیه السلام) که با برخورد اسلامی خویش بخشی از موالی عراق را که مورد شدیدترین فشارهای اجتماعی و اربابانشان بودند به سمت خویش جذب کرد، کوشید تا حیثیت اجتماعی این قشر را بالا برد.
سید الاهل نوشته است: امام در حالی‌که نیازی به بردگان نداشت، آنها را می‌خرید و گفته‌اند امام قریب به صد هزار نفر را آزاد ساخت، به طوری که در شهر مدینه، همچون یک لشکر همگی از موالی امام بودند[ زین العابدین، سید الاهل 7/ 47.].

نشر احادیث

نقل احادیث پیامبر? از طریق امام سجاد(علیه السلام) به طوری که شیعیان تنها آن احادیث را درست تلقی می‌کردند. امام(علیه السلام) در وقت گفتن اذان، جمله
«حی علی خیر العمل» را در آن می‌آورد و وقتی مورد اعتراض قرار می‌گرفت می‌فرمود: اذان نخستین به این صورت بود[ المصنف، ابن ابی شیته 1/215.] اضافه بر آن، برکناری از انحرافات عراق (مانند غلات و کیسانیه و …) موجب حفظ مبانی اعتقادی اصیل شیعه در برابر انحرافات گردید.
حضرت امام زین العابدین(علیه السلام) شخصیتی بودند که همه مردم تحت تأثیر روحیات و شیفته مرام و روش او بودند و بسیاری از اهل سنت از ایشان نقل حدیث کرده‌اند.