سیمای علی (ع) در کتاب «تاریخ مدینه دمشق»علی علیه السلام حقیقتی ماندگار و الگویی جاودان است که نهر یکی از چشمه فیض او جاری و گلشن فضیلت و نسیم ایمان او، سبز و عطرآگین است. او یک الگوی کامل برای همه است: جوانان از شور و حماسه جوانی اش، دانشمندان از سخنان و درس های نورانی اش، مردم از حیات سراپا مسئولیتش، دولت مردان از حکومت سراسر عدل و انصافش و جهانیان از آزادگی اش الهام می گیرند.1
میراث مکتوب تاریخ ما – به عنوان یکی از منابع مهم ترسیم زندگی امام علی علیه السلام – گنجینه ای است که گوهر زندگی آن حضرت در آن، درخشش خاصی دارد و گذر زمان، غبار نفاق و ترفندِ تحریف، هرگز نتوانسته اند آن را مستور سازند. آری، جلوه های درخشان حیات این مرد، همواره حبل المتین رهروان راه راست بوده است.
«تاریخ مدینه دمشق» اثر «ابن عساکر شافعی»، از جمله آثار کهن تاریخی است که بخش بیان فضیلت های حضرت علی علیه السلام در آن، چشمگیری و برجستگی خاصی دارد. این کتاب، حاوی نکات ارزنده ای در جغرافیای تاریخی، سرگذشت دانشمندان، محدّثان و حافظان حدیث شهر دمشق است. این کتاب پس از پیش گفتاری مفصّل از پیشینه تاریخی دمشق، گفتار خود را در زندگی نامه رجال، با نام احمد، یعنی از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله آغاز کرده، با ذکر احوال محدثان و نامورانی که از شام دیدار کرده اند، به پایان رسانده است. این مقاله، برداشت و گزیده ای از این کتاب است که تقدیم دوستداران آن امام هُمام می گردد.

جلوه های بی مانند
همزمان با شکل گیری و گسترش اسلام، جوانی پرنشاط و حماسه ساز، سرآمد یاران بود که همانند و نظیری نداشت و چون خورشیدی می درخشید. برخی از جلوه های بی مانندی او بدین قرارند:

1. پیشگامی
علی علیه السلام نخستین ایمان آور… به پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله بود که «قثم بن عباس» آن را سبب اعتبار علی علیه السلام می دانست.
زید بن ارقم می گوید: «نخستین کسی که با پیامبر نماز گزارد، علی بود».2
به گفته ابوذر غفاری، پیامبر صلی الله علیه وآله دست علی علیه السلام را گرفته، به مردم نشان داد و فرمود: «هان! او اول کسی است که به من ایمان آورد و او نخستین کسی خواهد بود که در قیامت دست در دست من خواهد گذارد».3

2. یگانه برادر
هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله میان اصحاب، پیمان برادری بست، علی علیه السلام را برادر خود ساخت. ابن عمر در گزارشی از این ماجرا، این سخن رسول الله صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام را نقل می کند: «تو برادر من در دنیا و آخرت هستی!»
جابر در روایتی از پیامبر صلی الله علیه وآله می گوید: «بر در بهشت این جمله نوشته شده است: لا اله إلا الله، محمد رسول اللّه، علی اخو رسول الله».
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به الهی بودن این برادری اشاره کرده، می فرماید: «در قیامت این ندا در آسمان طنین می افکند که بهترین پدر، پدر تو، ابراهیم است و برترین برادر، برادر تو، علی بن ابی طالب است».4

3. پرچمدار سپاه
پرچمداری در جنگ، والاترین منصبی بود که قهرمانان نامور، عهده دار آن می شدند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله در نبرد بدر، پرچم سپاه اسلام را به قهرمان جوان خود، علی بن ابیطالب علیه السلام سپرد. ابن عباس، قتاده و حکم، علی علیه السلام را صاحب پرچم سپاه اسلام در تمامی نبردهای عصر رسالت می دانند.5

4. سفیر ویژه
یک سال پس از فتح مکه، سوره توبه نازل شد و رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از اعزام ابوبکر، به وحی الهی، علی علیه السلام را مأمور ابلاغ این پیام نمود و بی درنگ او را جایگزین ابوبکر – که عازم مکّه بود – کرد و به سوی بیت الله اعزام نمود.
حارث بن مالک درباره این فضیلت می گوید:
«در مکه به دیدار سعد بن ابی وقاص آمدم و از او درباره مناقب علی علیه السلام جویا شدم. سعد به چهار ویژگی علی که خود ناظر آنها بود، اشاره کرد و گفت: اگر یکی از این چهار منقبت را داشتم، هر آینه آرزو می کردم که در دنیا همچون نوح، عمر بلندی می داشتم».
نخستین ویژگی که سعد ابی وقاص برشمرد، این بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از اعزام ابوبکر، به علی علیه السلام فرمود: «در پی ابوبکر برو و مأموریت را از او بستان و خود آن را به انجام برسان. علی علیه السلام چنین کرد و ابوبکر از میان راه به مدینه بازگشت و به رسول خدا صلی الله علیه وآله گفت: آیا از سوی خدا درباره ما چیزی نازل شده است؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: خیر، جز آن که این مأموریت تنها به وسیله من یا یکی از بستگانم (علی علیه السلام) می باید به انجام برسد.

5. تنها در گشوده
پس از ساختن مسجدالنبی، بسیاری از اصحاب گِرد آن خانه ساخته، دری از خانه خویش به مسجد گشودند. رسول خدا صلی الله علیه وآله در یک اقدام مهم، دستور به بسته شدن تمام آن درها داد؛ ولی در منزل خود و در خانه علی علیه السلام را باز نگه داشت. برخی از یاران از گشوده بودن در خانه علی علیه السلام گله کردند، اما پیامبر صلی الله علیه وآله این اقدام را امتثال فرمان الهی دانست.
براء بن عازب از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمود: من دستور بسته شدن تمام درها، جز درب منزل علی علیه السلام را دادم؛ همانا من دری را نگشودم یا نبستم؛ مگر آن که از سوی خدا مأمور به آن شده ام.

6. زوج کوثر
ازدواج علی و فاطمه علیهماالسلام، یک پیوند مقدس بود که در راستای انجام فرمان الهی انجام گرفت. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به فاطمه علیهاالسلام فرمود: همانا خداوند مرا به تزویج تو برای علی علیه السلام توصیه فرموده است.
جابر بن عبداللّه می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در اعتراض یاران نسبت به مَهر کم فاطمه علیهاالسلام چنین فرمود: «علی را من به ازدواج فاطمه درنیاوردم؛ بلکه خداوند، این وصلت را در شب معراج و نزد سدره المنتهی6 به انجام رسانید».7
عبدالله بن مسعود هنگام تصدّی مسئولیت در کوفه، در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه وآله، به امتثال دستور الهی در انجام پیوند میان علی و فاطمه علیهماالسلام اشاره کرده و گفته است: پس جبرئیل نزد من آمد و از ساخت بهشتی زیبا گزارشی تقدیم کرد و گفت که این جنت را خداوند برای علی و فاطمه علیهماالسلام بنا کرده و آن را هدیه و تحفة این زوج ساخته است.

7. دانای امت
ابن ابی سلیمای از ابن ابی رباح چنین سؤال کرد: آیا در میان اصحاب محمد صلی الله علیه وآله داناتر از علی بن ابی طالب کسی وجود داشت؟ او پاسخ داد: قسم به خدا! هرگز کسی را جز او نمی شناختم.
عایشه، علی علیه السلام را اعلم مردم به سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله می دانست و ابن عباس این حدیث را از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کرد که «علی صندوق و گنجینه دانش من است».8
سعید بن مسیب می گوید: در میان اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله کسی نبود که بگوید از من بپرسید؛ جز علی بن ابی طالب]علیه السلام[.
علی علیه السلام خود می گفت: قسم به خدا! آیه ای نازل نشده، مگر آن که می دانم برای چه و برای که و در کجا نازل شده است.

8 . محرم راز
به گفتة سلمان فارسی، علی علیه السلام محرم راز و اسرار پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بود. او این سخن را از رسول خدا صلی الله علیه وآله بیان می دارد که چنین فرمود: «علی بن ابیطالب، راز دار و صاحب سرّ من است».9

دفتر فضیلت
علی علیه السلام تجسم فضیلت هاست و بر تارک هر فضیلتی، نام علی علیه السلام می درخشد. احمد بن حنبل گفته است: برای هیچ کس از اصحاب پیامبر فضیلتی همچون فضایل علی وجود ندارد. گزیده ای از فضایل او را نظاره می کنیم:

1. برترین بشر
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله علی علیه السلام را برترین بشر می دانست و این نکته میان یاران او شهرت داشت. عطیه عوفی می گوید: نزد جابر بن عبدالله رفتم؛ در حالی که بر اثر کهولت سن، ابروانش بر روی دیدگانش افتاده بود؛ از او پرسیدم: از علی برای من سخن بگو. آن گاه جابر ابروان خود را با دستش بالا برد و گفت: «او برترین بشر بود».

2. عصاره انبیا
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام را در داشتن فضیلت های مهم، مانند انبیای بزرگ می دانست. ابی الحمراء به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می گوید: «هر کس بخواهد به علم آدم، فهم و دانایی نوح، حلم ابراهیم، زهد یحیی و جدیّت و صلابت موسی بنگرد، همانا به علی بن ابی طالب نظاره نماید».

3. سرآمد صدیقان
صدیق، مرد بسیار راستگو را گویند و در اصطلاح، کسی را گویند که در تصدیق آن چه بر رسالت آمده، به علم و قول و فعل، کامل باشد.
ابی لیلی از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت می کند که فرمود: صدیقان سه اند؛ حبیب نجار مؤمن آل یاسین و مؤمن آل فرعون و علی بن ابی طالب و او از آن دو برتر است.

حدیث محبت
محبت و علاقه پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام بسیار شدید بود. او به علی علیه السلام عشق می ورزید و دیگران را نیز به محبت علی علیه السلام فرا می خواند.

1. حبیب احمد
عایشه می گوید: هیچ مردی را نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله دوست داشتنی تر از علی ندیدم.
اوج محبت پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام را می توان در این سخن ام عطیه ملاحظه کرد که می گوید: پیامبر، علی را به سریه ای اعزام کرده، پس رسول خدا را دیدم که دستان خود را به آسمان بلند کرده، این جمله را بر زبان می راند: «خدایا! مرا ممیران؛ تا آنکه علی را ببینم».10
محبت محمد صلی الله علیه وآله را می توان در هجرت علی علیه السلام به مدینه، پس از لیله المبیت نیز نظاره کرد. ابی رافع می گوید: وقتی پیامبر از رسیدن علی به مدینه خبردار شد، فرمود: علی را نزد من فرا خوانید. به پیامبر گفته شد که او توان راه رفتن ندارد. آنگاه پیامبر خود به دیدار علی رفت و پس از دیدن علی، او را در آغوش گرفت و از این که قدم های علی ]بر اثر طی کردن راه مکه تا مدینه[ ورم کرده بود و از آن خون می چکید، گریست و بعد آب دهان را با دست مبارکش بر روی قدم های علی مالید و برای سلامت و عافیت او دعا کرد و از آن پس، پای علی بهبود یافت و تا هنگام شهادت، هیچ عارضه و دردی در آن دیده نشد.

2. ترویج دوستی
پیامبر صلی الله علیه وآله یاران و پیروان خود را بر محبت علی علیه السلام توصیه می کرد و آن را جواز عبور در قیامت می دانست. ابن عباس در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله به دیگر ثمره دوستی حضرت امیرعلیه السلام اشاره کرده، فرمود: «حب علی بن ابی طالب گناهان را از بین می برد، آن گونه که آتش هیزم را می سوزاند».

3. نشان نفاق
در نظر پیامبر صلی الله علیه وآله کسی به علی علیه السلام بغض نمی ورزد؛ مگر آن که منافق، فاسق یا دنیاگرا باشد.11
به گفته جابر و ابی سعید خدری، نفاق مردم در عهد رسالت، با بغض و کینه آنان به علی بن ابی طالب علیه السلام شناخته می شد.
سوید بن غفله می گوید: عمر مردی را دید که با علی مخاصمه می کند. او رو به آن مرد کرد و گفت: گمان می کنم که تو از منافقان باشی؛ زیرا خود از پیامبر شنیدم که می فرمود: علی نسبت به من، همانند هارون نسبت به موسی است؛ جز آن که بعد از من پیامبری نیست.
عباده بن صامت می گوید: ما فرزندانمان را با محبت به علی بن ابی طالب می آزمودیم و اگر می دیدیم که کسی علی را دوست ندارد، پی می بردیم که او از ما نیست.
قیس بن حازم این کلام را از ام سلمه، همسر پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمود: هر کس علی و دوستانش را دشمن دارد، همانا پیامبر خدا را دشمن داشته است؛ زیرا شاهد بودم که پیامبر او را دوست می داشت.

وصف وصی
حضرت محمد صلی الله علیه وآله از آغاز رسالت تا هنگامه رحلت، در عرصه ها و جایگاه های مختلف، در معرفی جانشین پس از خود تلاش کرد و علی علیه السلام را به عنوان امام و خلیفة پس از خود به یاران معرفی کرد. برخی توصیفات پیامبر صلی الله علیه وآله:

1. امیرمؤمنان
از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه وآله، جایگاه علی علیه السلام در میان امّت، همچون پدر نسبت به فرزند است12 و علی علیه السلام به عنوان پیشوا دارای چنین حقی است.
انس می گوید: نزد رسول خدا نشسته بودم که علی بن ابی طالب وارد شد. پیامبر رو به من کرد و فرمود: انس! من و او ]علی[ حجت خدا برای مردمان هستیم.
عایشه از «سید المسلمین» نامیده شدن علی علیه السلام از سوی پیامبر صلی الله علیه وآله خبر می دهد و می گوید: به پیامبر گفتم: یا رسول اللّه! مگر شما سید المسلمین (آقای مسلمانان) نیستید؟ پیامبر پاسخ داد: من خاتم النبیین و رسول پروردگارم و علی سیدالمسلمین است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به کودکان و نوجوانان مسلمان نیز امیرمؤمنان بودن علی علیه السلام را می آموخت. بریده اسلمی می گوید: رسول الله به ما توصیه می کرد که در هنگام سلام کردن به علی، او را «امیرالمؤمنین» خطاب کنیم؛ سپس می گوید: من در آن هنگام 7 ساله بودم.

2. راه راست
گام نهادن در صراط مستقیم و مصون ماندن از انحراف یکی از آثار امارت و خلافت علی علیه السلام است که پیامبر صلی الله علیه وآله بدان اشاره نموده است. حذیفه می گوید: نزد رسول خدا از «خلافت» و جانشینی ایشان سخن به میان آمد، آن حضرت پیروی از علی را هدایت بخش دانست و فرمود: او شما را به راه راست رهنمون می سازد.13
انس بن مالک نیز سلمان فارسی را واسطه قرار داد تا از جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله و زمامداری امت پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله از حضرت سؤال نماید؛ سلمان در حضور پیامبر صلی الله علیه وآله این پرسش را مطرح کرد و وی در پاسخ علی علیه السلام را به عنوان برادر، وزیر و خلیفه پس از خود معرفی کرد و او را بهترین یادگاری برشمرد که در اجرای دین گام برمی دارد.

2. ماجرای غدیر خم
غدیر خم یک روز ماندگار در تاریخ اسلام است. سعد بن ابی وقاص می گوید: پیامبر در روز غدیر خم علی علیه السلام را بلند کرد و رو به مردم کرد و فرمود: ایّهاالنّاس! چه کسی مولای شماست؟ مسلمانان گفتند: خدا و رسولش. آن گاه پیامبر فرمود: هر کس که من مولای اویم، علی، مولای اوست؛ پروردگارا! با دوستدارانش دوست و با دشمنانش دشمن باش.
ابوهریره نیز ضمن نقل حادثة فوق، از تبریک اصحاب یاد می کند و می گوید: عمر بن خطاب نزد علی آمد و گفت: «بخ بخ لک یا ابن ابی طالب» (بشارت باد بر تو یا علی)؛ از این پس، تو مولای من و هر مسلمان گشتی.
ابوهریره همچنین به نزول آیة «ألیوم أکملت لکم دینکم»، پس از انجام این مأموریت، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله اشاره کرده، از نیکو بودن روزه داری در روز 18 ذی الحجه (روز غدیر خم) یاد می کند.

یک نکته
بزرگی از بنی هاشم می گوید: مردی را در شام دیدم که نصف صورت او سیاه شده بود و آن را می پوشانید. از وی سبب این سیاهی را پرسیدم. او در پاسخ گفت: من نسبت به علی بن ابی طالب دشمنی داشتم و در گفتار از او به بدی یاد می کردم. شبی در خواب، کسی نزدم آمد و گفت: آیا تو همان کسی هستی که به علی جسارت می کنی؟ در آن حال وی به صورتم زد و صبح که از خواب بیدار شدم، دیدم که نیمی از صورتم سیاه است؛ همان سیاهی که تو آن را می بینی.

یک گفته
عمر بن خطاب می گوید: از پیامبر ویژگی ها و خصالی برای علی شنیدم که هر آینه اگر یکی از آنان را آل خطاب داشتند، برایشان زیباتر از طلوع خورشید می بود.
روزی من، ابوبکر، عبدالرحمن بن عوف، عثمان، ابوعبیده جراح و تعدادی از اصحاب رسول خدا برای دیدار پیامبر صلی الله علیه وآله راهی خانه امّ سلمه شدیم و از او درخواست ملاقات با پیامبر را کردیم، امّ سلمه در پاسخ گفت: وی در خانه است و هم اکنون بیرون می آید. در آن حال، رسول اللّه بیرون آمد و ما دور او حلقه زدیم. پیامبر دست خود را بر شانه علی زد و فرمود: فرزند ابی طالب! افتخار کن که تو در میان مؤمنان دارای هفت ویژگی خاص هستی:
1. اولین ایمان آورنده به من هستی
2. داناترین فرد به ایام الله هستی
3. با وفاترین فرد به پیمان های الهی می باشی.
4. مهربان ترین کس به مردم هستی.
5. عادل ترین آنان می باشی.
6. بزرگ ترین فرد و دارای والاترین جایگاه در نزد خداوند می باشی.

پی‌نوشت¬ها:

1. برگرفته از سخنان مقام معظم رهبری.
2. «اول من صلی مع النبی علی علیه السلام» (ص37).
3. «الا ان هذا اول من آمن بی، و هذا اول من یصافحنی یوم القیامة…» (ص41).
4. «نعم الاب ابوک ابراهیم الخلیل و تعم الاخ اخوک علی بن ابی طالب» (ص58).
5. قتاده: «انّ علی(ع) کان صاحب لواء رسول الله یوم بدر و فی کل مشهد…» (ص74).
6. سدرة المنتهی درختی است در سمت راست عرش و بر فراز آسمان هفتم که چون حضرت محمد صلی الله علیه وآله در شب معراج به همراه جبرئیل بدان درخت رسید، جبرئیل از رفتن بازایستاد و گفت: ای محمد حدّ من تا به اینجاست که خداوند مرا بیش از این رخصت نداده است؛ ولی تو به پیش رو؛ البته معانی دیگری را نیز ذکر کرده اند (ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، ج18، ص365).
7. «ما أنا زوجت علیا ولکن الله زوجه لیلة أسری بی عند سدرة المنتهی» (ص127).
8. «علیّ عیبة علمی» (ص385).
9. «صاحب سرّی علی بن ابی طالب».
10. «اللهم لاتهتنی حتی نری علیا» (ص337).
11. «لایبغض علیا الا منافق او فاسق او صاحب دنیا» (ص285).
12. «حق علی بن ابی طالب علی هذه الامة کحق الوالد علی ولده» (ص307).
13. «و ان ولیتموها علیا وجدتموه هادیا مهدیا یسلک بکم علی الطریق المستقیم» (ص419).

احمد نبوی